Pogotowie językowe. Gdy z nosa cieknie nam katar

Rok temu spotkałam się w swojej pracy z tłumaczeniem bajki dla dzieci – z języka czeskiego na polski. W tekście tym oprócz różnego rodzaju interferencji językowych (o interferencjach pisałam tutaj), znalazłam wyjątkowo ciekawy dialog między Psem, Kozą i Gęsią. Oto jego fragment:

Pies: Podobno mały Antoś ma przeze mnie katar.

Koza i Gęś: Katar?

Koza: Ekstra! A jak to działa?

Pies: Hm. Kichasz, nos masz jak pompon i cieknie ci z niego słony rosół z makaronem.

Moją uwagę zwróciła kwestia wypowiadana przez Psa. Niby wiem, co autor miał na myśli, ale czy każda osoba polskojęzyczna będzie widziała? Obawiam się, że nie. Większość osób polskojęzycznych, nieznających języka czeskiego, będzie przecierać oczy ze zdumienia. Dlaczego? Już wyjaśniam, co w tym zdaniu się właściwie wydarzyło?

Porównanie nosa do pompona nasuwa nam skojarzenie z miękkością, delikatnością. Być może poprzez luźne skojarzenia z kolorem czerwonym i zimą, dojdziemy do czapki św. Mikołaja lub nosa renifera Rudolfa. Przeczuwamy jednak, i słusznie, że nie o to chodziło nadawcy komunikatu. Z kolei porównanie kataru do rosołu z makaronem dla polskojęzycznego odbiorcy jest wyjątkowo nieudane (chciałoby się powiedzieć niesmaczne).

W zrozumieniu motywacji tłumacza w zastosowaniu tak osobliwych porównań pomaga znajomość języka czeskiego. Wyrażenie ‘nos jako bambule’ oznacza tyle, co ‘nos jak kartofel’ lub po prostu ‘kichawa’, ‘kulfon’, ‘kinol’. Chodzi więc o podkreślenie, że nos jest duży i niezgrabny, napuchnięty z powodu kataru. Choć w języku polskim w tym kontekście pokreślilibyśmy raczej, że nos jest zatkany i czerwony, a nie duży. Wszak mówimy o nosie obolałym od jego wycierania.

Makaron z nosa?

Druga część porównania odwołuje się do potocznego w języku czeskim określenia kataru, a mianowicie ‘nudle z nosu’, czyli w dosłownym tłumaczeniu ‘makaron z nosa’. Używa się go w tego typu wyrażeniach jak ‘z nosu nám teče nudle’, czyli dosłownie ‘cieknie nam z nosa makaron’. Można więc uznać, że zastosowane w dialogu porównanie ‘cieknie ci z niego słony rosół z makaronem’ jest twórczym przekształceniem dosłownie przetłumaczonego związku frazeologicznego z języka czeskiego.

Dla osoby polskojęzycznej, nieznającej języka czeskiego, oba porównania są niezrozumiałe lub interpretowane w dowolny sposób, w zależności od wyobraźni i wrażliwości odbiorcy. Dla jednych ‘cieknący z nosa słony rosół z makaronem’ może być zabawną metaforą, dla innych porównaniem na granicy dobrego smaku.

Jak zatem moglibyśmy przetłumaczyć ‘z nosu nám teče nudle’? Możliwości mamy kilka: ‘ciekną/lecą nam z nosa smarki’, 'leci nam gil z nosa’, 'wisi nam śpik’.

Nawijać makaron na uszy

Na koniec warto wspomnieć, że język polski nie pomija we frazeologii 'makaronu’. ‘Nawijać makaron na uszy’ znaczy tyle, co mówić długo i nieprzerwanie o czymś nieistotnym, np. ‘Wciąż dzwonią do mnie „miłe” panie i panowie, nawijający makaron na uszy o przeróżnych porach, zwłaszcza wtedy, gdy normalny człowiek jest zajęty’. Można również się spotkać z porównaniem włosów do makaronu, gdy nadawca komunikatu chce podkreślić, że włosy przypominają wyglądem i kolorem makaron.

(SG)