410. rocznica urodzin Jana Heweliusza

Jan Heweliusz (Johannes Hevelius) – wielki astronom, konstruktor, artysta, pierwszy w historii zagraniczny członek londyńskiego Royal Society, drukarz, browarnik, rajca miejski i dyplomata, wielki gdańszczanin. W tym roku obchodzimy 410 rocznicę jego urodzin.

28 stycznia Hevelianum w Gdańsku (interdyscyplinarne centrum edukacji, historii, kultury i rekreacji) rozpoczęło całoroczne świętowanie 410. rocznicy urodzin Jana Heweliusza (28. 1. 1611 – 28. 1. 1687) – jednego z najwybitniejszych przedstawicieli świata nauki XVII wieku. Do obchodów zaprasza wszystkich, którzy chcą pozdrowić Heweliusza, dowiedzieć się o nim wielu ciekawostek oraz dobrze się bawić.

Program obchodów jest dostępny na www.janheweliusz.pl i na fb.com/JanHeweliusz.

Według zapowiedzi dawka wiedzy o historii Gdańska, naukowe fakty i zjawiska astronomiczne będą się przeplatały z ciekawostkami z życia Heweliusza, przybliżając go nie tylko jako wybitnego naukowca. Do całorocznego świętowania zaprasza Hevelianum.

Obserwatorium Heweliusza

Swe pierwsze obserwatorium Heweliusz ulokował na poddaszu tylnej części własnego domu przy ulicy Korzennej w Starym Mieście dzielnicy Gdańska. Wyposażywszy je w duże okna pozwalające obserwować w różnych kierunkach, umieścił tam podstawowe instrumenty i podjął regularne obserwacje. Wkrótce stara dostrzegalnia stała się za ciasna. Heweliusz wybudował więc na dachach swoich trzech domów rozległy taras, na którym zaczął umieszczać nowe instrumenty, które sam budował i udoskonalał.

Przez pewien czas było to praktycznie jedyne poważne obserwatorium w Europie. Z istniejących w czasach Heweliusza obserwatoriów starsze było tylko obserwatorium uniwersyteckie w Lejdzie (założone w 1633 r.), które było małe i nie mogło się równać z heweliuszowskim. Dopiero obserwatoria w Paryżu (założone w 1672 r.) i w Greenwich (założone w 1675 r.) przewyższyły obserwatorium Heweliusza.

We wrześniu 1679 r. pożar doszczętnie strawił jego domy wraz z obserwatorium, biblioteką, pracowniami, drukarnią i całym majątkiem. Heweliusz niezwłoczne przystąpił do usuwania skutków pożaru. Z finansową pomocą Jana III i również Ludwika XIV odbudował swe domy i urządził nowe obserwatorium, choć już znacznie skromniejsze. W 1682 r. ponownie przystąpił do regularnych obserwacji.

Dorobek naukowy Heweliusza

Ogrom całego dorobku naukowego Heweliusza budzi prawdziwy szacunek. Był wielkim obrońcą heliocentrycznego układu Kopernika. Przez wiele lat prowadził prace obserwacyjne mające na celu wyznaczenie pozycji gwiazd. Obserwował też Księżyc, komety, plamy słoneczne, planety, zaćmienia i różne okazjonalne zjawiska.

O tym, że jego wyniki obserwacji astronomicznych były znane i cenione w całej Europie, świadczy między innymi to, że w 1664 r. został wybrany pierwszym w historii zagranicznym członkiem londyńskiego Towarzystwa Królewskiego (Royal Society). W 1666 r. zaoferowano mu stanowisko dyrektora w nowo zbudowanym obserwatorium astronomicznym w Paryżu, które jednak nie przyjął.

Wyjątkowość Heweliusza polega na tym, że potrafił jak nikt ze współczesnych mu astronomów przekazywać swe wrażenia estetyczne związanie z poznawaniem wszechświata innym poprzez własnoręczne zanotowania obserwacyjne, poprzez niezwykłe i bogate ilustracje naukowe swoich dzieł.

Selenografia

Jego pierwszym wielkim tematem była kartografia powierzchni Księżyca. Wyniki tych obserwacji ujął w wydanej w 1647 r. Selenografii, która zawiera 110 ilustracji. Heweliusz opisał i nazwał około 600 szczegółów na powierzchni Księżyca. Publikacja ta była przez 150 lat jednym z podstawowych materiałów do studiów nad powierzchnią Księżyca. Ostatecznie z zaproponowanych przez Heweliusza nazw na współczesnych mapach Księżyca pozostało 10 (np. Alpy i Apeniny).

Heweliusz do Selenografii dołączył wstęp zawierający pochwałę rządów Władysława IV. Drugim gestem wobec króla było nadanie grupce kilku słabych gwiazdek nazwy Stellae Vladislavianae (Gwiazdy Władysławowskie).

Tarcza Sobieskiego

Na cześć króla polskiego Jana III Sobieskiego, zwycięzcy spod Wiednia w 1683 r., Jan Heweliusz utworzył i opisał mały gwiazdozbiór, który nazwał Tarcza Sobieskiego (Scutum Sobiescianum). Tworzy go siedem jaśniejszych gwiazd. Cztery z nich na brzegu tarczy przedstawiają czterech synów króla.

Tarczę Sobieskiego można w lecie wieczorem odnaleźć na sklepieniu niebieskim. Znajduje się w bardzo jasnej części Drogi Mlecznej, pomiędzy gwiazdozbiorem Orła i Strzelca.

O konstelacji Tarcza Sobieskiego pisaliśmy we wrześniu 2018 roku.

Firmament Sobieskiego

Rok 1686 Heweliusz poświęcił na kończenie dwóch ściśle ze sobą związanych prac, jakimi były katalog gwiazd i atlas nieba. Jednakże pogorszenie się stanu zdrowia, a na koniec śmierć w dniu 28 stycznia 1687 r. nie pozwoliły mu doprowadzić dzieła do końca. Druk obydwu ukończyła – korzystając z pomocy finansowej Jana III – druga żona, wdowa po astronomie, wydając w 1690 r. Prodromus Astronomiae (Wysłannik Astronomii) i Firmamentum Sobiescianum (Firmament Sobieskiego).

Atlas nieba Firmament Sobieskiego był dedykowany Janowi III, co podkreśla nie tylko tytuł, ale też i zawarte wewnątrz dedykacje dla króla i królewicza Jakuba. W atlasie szczególnie ozdobnie przedstawiona została mapa zawierająca Tarczę Sobieskiego.

Ten niezwykle precyzyjnie i graficznie przepięknie wykonany atlas jest znany do dziś. Zawiera przez Heweliusza wykonane mapy 54 gwiazdozbiorów. Mapy te często ilustrują liczne współczesne publikacje poświęcone głównie historii astronomii.

Nowe gwiazdozbiory

Tarcza Sobieskiego nie była jedynym gwiazdozbiorem utworzonym i nazwanym przez Heweliusza. Pozostałe gwiazdozbiory nazwane przez gdańskiego astronoma to Psy Gończe, Jaszczurka, Mały Lew, Ryś, Sekstans i Lisek. Gwiazdozbiory te zostały zatwierdzone przez Międzynarodową Unię Astronomiczną i są powszechnie w użyciu. Tylko w wyniku uproszczeń nazw gwiazdozbiorów Tarczę Sobieskiego skrócono do formy Tarcza.

Heweliusz na Księżycu

Decyzją Międzynarodowej Unii Astronomicznej (IAU) w 1935 roku został nazwany nazwiskiem Jana Heweliusza krater na powierzchni Księżyca o średnicy około 114 kilometrów.

W 1964 r. IAU nazwała system rowów (kanałów) księżycowych o długości około 182 kilometrów Rimae Hevelius. Rowy Heweliusza znajdują się zarówno wewnątrz krateru Heweliusz, jak i na zewnątrz i przecinają jego brzeg.

Heweliusz na orbicie okołoziemskiej

W ramach kanadyjsko-austriacko-polskiego projektu BRITE w Centrum Badań Kosmicznych w Warszawie zbudowano dwa satelity naukowe służące do obserwacji najjaśniejszych gwiazd w naszej Galaktyce. Pierwszy – Lem został umieszczony na orbicie okołoziemskiej w listopadzie 2013 roku, drugi innowacyjny Heweliusz w sierpniu 2014 roku.

Satelita Heweliusz (sześcian o boku 20 cm i wadze 7 kg) jest trzecim sztucznym satelitą w całości zbudowanym w Polsce.

Aktualne położenie satelity Heweliusz (BRITE-PL2) w czasie rzeczywistym znajdziemy tutaj.

Heweliusz w Układzie Słonecznym

Międzynarodowa Unia Astronomiczna nazwała nazwiskiem Heweliusza planetoidę nr 5703. Planetoida (5703) Hevelius (1931 VS) należąca do pasa głównego asteroid została odkryta w listopadzie 1931 roku. Słońce obiega w ciągu 4 lat i 56 dni w średniej odległości 386 milionów kilometrów (orbita okołosłoneczna planetoidy Heweliusz znajduje się między orbitami planety Mars i Jowisz). Planetoida ma średnicę 5,86 km i okres obrotu wokół własnej 3,5 godziny.

Aktualne położenie i informacje o planetoidzie Heweliusz znajdziemy tutaj.

Browar Heweliusza

Jan Heweliusz wywodził się z zamożnej rodziny gdańskich browarników. Jego pierwsza żona otrzymała w posagu browar, który po śmierci ojca połączył z rodzinnym browarem. Był Starszym Gdańskiego Cechu Browarników i miał prawo do samodzielnego warzenia i sprzedaży piwa.

W swym browarze warzył słynny gdański specjał piwo jopejskie. Chodziło o rodzaj gęstego, pożywnego syropu piwnego, który ceniony był za swoje właściwości zdrowotne.

Na cześć gdańskiego piwowara i browarnika Jana Heweliusza w latach 1985-2001 produkowano jasne piwo Hevelius. Od 2011 roku, który był ogłoszony rokiem Heweliusza, browar Amber produkuje piwo Johannes.

Roman Strzondała