Genialnego wynalazcę i konstruktora Józefa Bożka przypomni ekspozycja w Jasienicy

JASIENICA /  Centrum wystawienniczo-informacyjne powstaje przy siedzibie Ludowego Klubu Sportowego Drzewiarz w Jasienicy w ramach projektu „Życie i praca na Śląsku Cieszyńskim w dobie rewolucji przemysłowej”.

Zostanie w nim uruchomiona wystawa poświęcona historii regionu, a także tradycjom ludowym, gospodarczym czy przemysłowym. Swoją ekspozycję będzie tam miał również Józef Bożek, mechanik, konstruktor i wynalazca pochodzący z Bier, które obecnie wchodzą w skład Jasienicy.

Projekt zakłada również wytyczenie transgranicznego szlaku turystycznego łączącego Jasienicę i Goleszów ze wsiami Nydek i Wędrynia po czeskiej stronie.

Mechanizm młyna jako inspiracja

Józef Bożek urodził się w 1782 roku w Bierach. W tym samym dniu został ochrzczony w nieistniejącym już kościele katolickim św. Bartłomieja w sąsiedniej wiosce Grodziec (również część Jasienicy). Ojciec Józefa Mikołaj był młynarzem, matka Maria pochodziła z Cieszyna. Właśnie mechanizm młyna wodnego wzbudził w nim już w dzieciństwie zainteresowanie sprawami technicznymi. Do szkoły uczęszczał w Białej (obecnie Bielsko-Biała).

Niecodzienne zdolności techniczne chłopca odkrył ksiądz Leopold Jan Szersznik, profesor, a później prefekt Katolickiego Gimnazjum w Cieszynie. Dzięki Szersznikowi Józef Bożek został w 1799 roku przyjęty do tej cieszyńskiej placówki edukacyjnej. Tam mógł swobodnie rozwijać swój talent. Podczas nauki Bożek skonstruował 29 modeli maszyn, które później Szersznik wcielił do swego muzeum założonego w 1802 roku (obecnie Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie).

Pieszo do Pragi

W latach 1803-1805 studiował mechanikę i matematykę w Brnie. Następnie postanowił przenieść się do Pragi. Ponieważ nie miał pieniędzy na dyliżans, udał się do metropolii nad Wełtawą pieszo. W Pradze z początku studiował filozofię i dorabiał sobie jako wychowawca dzieci. Później zgłębiał tajniki mechaniki w praskim Instytucie Politechnicznym. Po ukończeniu studiów dyrektor instytutu Franciszek Józef Gerstner zatrudnił go jako mechanika i zegarmistrza.

Wspólnie z Gerstnerem w latach 1806-1808 zbudował pierwszą maszynę parową w monarchii austriackiej. 20 listopada 1808 roku pojął za żonę Józefinę Langową. Ich ślub odbył się w kościele św. Gawła (Havla) w Pradze. W 1812 roku wytworzył zegar z niezwykle precyzyjnym wahadłem dla Instytutu Astronomicznego w praskim Klementinum, który służył aż do roku 1984.

Bożek bankrutem

Należy wspomnieć również jego liczne protezy rąk i nóg dla inwalidów wojennych. Ta, którą wykonał dla Aleksandrosa Ipsilantisa, bohatera walk o niepodległość Grecji, który stracił rękę, była tak sprawna, że jej palce były zdolne podnosić lżejsze przedmioty. Ipsilantis mógł podobno też pisać.

Z kolei oficer rosyjski Danilewskij stracił w bitwie pod Dreznem obydwie nogi poniżej kolan. Bożek sporządził mu sztuczne kończyny, dzięki którym mógł chodzić bez kul po schodach oraz dosiadać konia i jeździć na nim kłusem.

W 1815 roku w Pradze Józef Bożek zbudował pierwszy na kontynencie powóz z napędem parowym zdolny pomieścić trzech ludzi. Wkrótce potem łódź z silnikiem parowym napędzającym koła łopatkowe. Swoje wynalazki zaprezentował najpierw w 1815 roku. A potem w niedzielę 1 czerwca 1817 roku podczas pokazu w Pradze. Jednak gwałtowna burza, podczas której ktoś skorzystał z zamieszania i ukradł pieniądze za bilety, doprowadziła Bożka do bankructwa. Zdesperowany wynalazca obie maszyny parowe rozbił młotem.

Wagony dla pociągu konnego

W latach 1825 – 1832 projektował i konstruował wagony dla pierwszego na kontynencie europejskim pociągu konnego, który kursował na trasie Czeskie Budziejowice – Linz. Pociąg wyjeżdżał codziennie o godzinie piątej rano. Trasę o długości 129 kilometrów pokonywał w ciągu czternastu godzin.

Na tym odcinku znajdowało się dziesięć przystanków. Na sześciu z nich przeprzęgano konie, których kolej miała do dyspozycji aż osiemset. Pociąg konny służył do przewozu soli i drewna, latem przewoził również podróżnych w wozach, przypominających dyliżanse. W 1872 roku konie zastąpiły parowozy.

Józef Bożek zmarł 21 października 1835 roku na zapalenie płuc, którego nabawił się podczas prac przy praskim wodociągu. Pochowany został na Cmentarzu Olszańskim (Olšanské hřbitovy).

Godni następcy

Obaj jego synowie okazali się godnymi następcami swego ojca. Starszy Franciszek kontynuował działalność zegarmistrzowską oraz funkcję mechanika politechniki. Młodszy Romuald projektował i konstruował np. pojazdy, przyrządy medyczne, a nawet instrumenty muzyczne. Okazyjnie zajmował się komponowaniem muzyki. W 1864 roku współuczestniczył w przebudowie praskiego Orloja.

Obecnie najbardziej znanym potomkiem słynnego wynalazcy jest biznesmen i filantrop Michał Bożek. Urodził się w 1944 roku w Godziszce w pobliżu Szczyrku. Od 1975 roku mieszka w Ustroniu, gdzie pięć lat później uruchomił prywatne przedsiębiorstwo – Wytwórnię Naturalnych Wód Mineralnych „Ustronianka”. Poszerzył go w 1984 roku o nowoczesną rozlewnię na zboczu Jelenicy, tam też wywiercił szereg głębinowych studni, z których czerpana jest wysokiej jakości woda „Ustronianka”.

W 1994 roku otworzył kolejną rozlewnię wody mineralnej w Białej Prudnickiej pod Opolem. W 2000 roku poszerzył przedsiębiorstwo o ustrońskie Zakłady Wytwórcze „Czantoria”. Trzy lata później rozbudowano zakład w Ustroniu. Od początku istnienia firmy „Ustronianka” Michał Bożek znacząco wspomaga działalność charytatywną i sportową oraz wiele przedsięwzięć kulturalnych. Firma od 2015 roku wspiera Reprezentację Polski w piłce nożnej. W 2019 roku jako pierwsza polska firma napojów weszła ze swoimi produktami na rynek japoński.

Michał Bożek kupuje zamek w Grodźcu

W 2004 roku Michał Bożek kupił zamek oraz park w Grodźcu z zamiarem przywrócenia mu dawnej świetności. W tym celu Bożek najpierw poprosił o błogosławieństwo biskupa Tadeusza Rakoczego. Projekt zakłada również udostępnienie szerokiej publiczności Muzeum Zamkowego, które już teraz dysponuje ok. 8,5 tysiącem eksponatów. Jego pierwszym kustoszem był cieszyński historyk Mariusz Makowski, po jego śmierci w 2019 roku funkcję tę wykonuje historyk Jacek Proszyk, który był przedtem związany z Muzeum Historycznym w Bielsku-Białej.

W sąsiedztwie zamku znajdował się stary kościół św. Bartłomieja, w którym w 1782 roku ochrzczono Józefa Bożka. W 1927 roku świątynię wyburzono. Zachowano jedynie murowane prezbiterium oraz fundamenty, które zabezpieczono jako trwałą ruinę. W 2005 roku z inicjatywy Michała Bożka w zachowanym prezbiterium odsłonięto tablicę pamiątkową, upamiętniającą chrzest jego sławnego przodka.

Wiernym w Grodźcu służy kościół z 1910 roku, wzniesiony kilkaset metrów od starego. Budowę zlecono Ludwigowi Kametzowi, znanemu budowniczemu z Cieszyna.

Upamiętnianie Józefa Bożka

W Czechach Józef Bożek uważany jest za czeskiego wynalazcę. Jego imię noszą ulice, instytucje i szkoły. W naszym regionie znajdują się ulice Bożka np. w Karwinie czy w Czeskim Cieszynie, gdzie jego imieniem nazwano również czeskie gimnazjum na ul. Frydeckiej.

Pisarz i podróżnik Jaroslav Rajmund Vávra w 1949 roku napisał o Bożku książkę pod tytułem „Posel úsvitu” („Błysk przed świtem”), która została sfilmowana w 1950 roku przez reżysera Václava Krškę. W roli głównej pojawił się znany czeski aktor Vladimír Ráž. W 1957 Poczta Czeska wydała znaczek w nominale 30 halerzy z jego portretem pędzla czeskiego malarza Antonína Machka.

W Polsce prawie nieznany

W Polsce Bożek jest nadal mało znany. W 1987 roku z inicjatywy krewnych wynalazcy w ścianę Gminnego Ośrodka Kultury w Bierach wmurowano pamiątkową tablicę poświęconą jego osobie. Imię Józefa Bożka nosi też jedna z bierskich ulic. W 2015 roku odsłonięto Bożkowi kolejną tablicę na budynku Starostwa Powiatowego w Cieszynie przy ul. Szerokiej, gdzie w latach 1799-1803 genialny konstruktor uczęszczał do gimnazjum, prowadzonego przez ks. Leopolda Jana Szersznika.

Postać Józefa Bożka pojawiła się też w popularnym przedstawieniu Teatru Cieszyńskiego w Czeskim Cieszynie „Těšínské niebo – Cieszyńskie nebe”, którego współautorem jest znany piosenkarz Jaromír Nohavica. Znana polska pisarka Zofia Kossak-Szatkowska przedstawiła konstruktora z Bier w krótkim opowiadaniu „Czarodziej” w zbiorze „Nieznany kraj”, krótkie opowiadanie poświęcił mu również Gustaw Morcinek.

(gam)