Tomasz Sochacki: Muzeum, w którym zamiast wideł i żaren gromadzone są słowa

Tomasz Sochacki, choć studiował etnologię, nie pracuje w zawodzie. Nasz szeroko pojęty region i zachowanie jego tradycji językowej stały się jednak dla niego pasją. Prowadzi w gwarze stronę internetową, o której sam mówi, że jest czymś w stylu muzeum, tylko że zamiast żaren, wideł i grabi, którymi posługiwali się nasi przodkowie, gromadzi w nim słowa.

Ostatnim hitem wśród internautów – miłośników naszego regionu i gwary stało się twoje tłumaczenie „Snu o Warszawie” Czesława Niemena na cieszyńską gwarę z przeróbką – zamiast Warszawy i Wisły mamy Cieszyn i Olzę. Skąd pomysł?

Nejprzód bych Ci chcioł rzyc, że ni móm rod tego słowa „gwara”. Wiysz gware majóm baji haresztanci a my tukej na Cieszyński Ziymi mómy rzecz. Ale jak gdo chce to tak pomianować, to OK, nie bydym sie wadził. Nó a z tóm pieśniczkóm, to było tak, że to prziszło jakosik samo, ale nim żech jóm zaczón pisać, toch se wszystko poukłodoł w głowie, coby sie to dzierżało kupy. Niemen śpiywoł o Warszawie, ale jo se myślym, że każdy by se móg zaśpiywać tóm pieśniczke o swoji dziedzinie a o swojim mieście. Jak nad miastym stowo nowy dziyń, to tyn gdo sie na to dziwo, czy to je warszawiok, czy cieszyniok, widzi jaki to je szumne, to se naozajst myśli, że ni ma na świecie niczego bar-ży fesznego. Przerobił żech to na cieszyńskóm rzecz, bo se myślym, że wszystko idzie nióm opisać a pomianować, aji Niemena, kierego pieśniczki móm przeogrómnie rod.

Nie jest to bynajmniej Twoje pierwsze tłumaczenie znanego utworu na cieszyńską gwarę….Prowadzisz stronę internetową https://www.gwaracieszynska.pl/

Ja, przetłumaczył żech na cieszyńskóm rzecz Małego Ksiyncia, Kubusia Puchatka, Historyje Filozofiji po naszymu podle farorza, profesora Józefa Tischnera, a terazy pómału piszym Ewangelije podle świyntego Mateusza. Ku tymu eszcze było pore wierszy a pieśniczek. Wszystko to, a aji to co jo piszym od siebie, je na moji strónce, kiero je cało napisano po naszymu. Nóndziecie tam cosi o jodle, tańcowaniu, zwykach, obrzyndach na naszej Cieszyńskij Ziymi. Fórt tam cosik nowego wciepujym, tóż nic yny czytać.

Skąd takie zamiłowanie do cieszyńskiej gwary?

To był mój piyrszy jynzyk, kiery żech usłyszoł. Po naszymu rzóndziła Matka, Starzicy, Stare Ciotki a Ujcowie, wszyscy dokoła. Jynzyk polski żech tak ganc poznoł dziepro nieskorzi we szkole. Rzecz po naszymu żech mioł dycki w zocy, jako dziecko żech nióm opisywoł świat a mianowoł wszystko, co żech widzioł dokoła. Ale dziepro jak żech zaczón pisać po naszymu, to żech se wszymnył, jako je szumno, a dziepro wtynczas żech sie w nij na isto zamiłowoł.

Studiowałeś etnologię. Wybrałeś ten kierunek z powodu swoich zainteresowań regionalizmem?

Ja, to były fajne czasy. Człowiek był kapke młodszy jako terazy, w głowie eszcze ni mioł moc poukłodane, tóż móg robić rostomajte dziwoki wieca a balandrować wiela yny mioł siły. Ale ta etnologija, kieróm żech w Cieszynie sztudyrowoł, to było też cosi takownego skyrs czego żech zaczón pisać po naszymu. Bo przeca mie tam czegosik nauczyli o folklorze, antropologiji kultury a o etnolingwistyce. Pamiyntóm, że rechtorkóm, na kieróm żech se spómnioł, jak żech zaczynoł pisać po naszymu, była Paniczka Małgorzata Kiereś. Óna, jak my mieli z nióm ćwiczynia, to prziszła a zaczła wyrzóndzać szumnóm górolskóm rzeczóm kansik z Istebnej. Wszyscy my to mieli radzi, a jo żech uż wtynczas wiedzioł, że po naszymu idzie wyrzóndzać aji na Uniwersytecie.

Skąd bierzesz pomysły na gwarowe teksty i tłumaczenia?

To jakosik przidzie dycki samo, ale je tak, że jak baji sóm Godni Świynta, abo Dziyń Paniczek to piszym cosik ganc o tym. Ale kupa mojich wierszy a pogodek sie biere ze żywobycio. Cosik uwidzym, cosik sie mi spómni a hned klupiym palcami po kómputerze. Jo prawiym tak, nejgorszy sie czegosik chycić. Z wierszami to je tak, że jak mocie dwa słowa, kiere sie rymujóm, to potym styknie yny miyndzy nich wciepać cosik, co mo rynce a nogi. Tłumaczynia to uż zaś je cosik inkszego, bo trzeja nónść słowa po naszymu, kiere bydóm pasować do tych polskich. Czasym z tym sóm kurowody, ale nigdy nie piszym nic na siłe. Kole mie na tym świecie je tela wiecy, tela ludzi ,że pisać fórt je o czym.

Pochodzisz z Kończyc, mieszkasz w Hażlachu. Coś łączy Cię z Zaolziem?

Moja prastarka sie urodziła w Karwinej, mój Starzik w Łazach kole Orłowej, móm za Olzóm eszcze terazy familije, choć z ponikierymi uż ni ma kóntaktu. Ale od małego my jeździli do Karwinej, do Cieszyna, do Ostrawy, bo tam my mieli przocieli a fórt tyn kóntakt był. Terazy robiym w Pietrowicach, kiejsi żech robił w Karwinej a w Hawiyrzowie, fórt mie tam cosik do tej czynści Cieszyńskij Ziymi jakosik cióngnie. Tam żech je jak u siebie.

Czyli po prostu nie widzisz granicy, jest to dla Ciebie jeden region.

Na ni, bo Cieszyńsko Ziymia to je jedyn regijón, a yny kiejsi hań downij sie kómusik ubzdurało, coby go okalyczyć granicóm, kiero zrobiła kupa krziwdy ludzióm, kierzi tego nie chcieli. Jak sie prawiło, że sie jedzie do ciotki do Frysztota, to jakby sie rzekło, że sie jedzie do Ujca do Skoczowa. Ale inakszy sie rzóndzi w Trzińcu, abo w Suchej, a inakszy baji w Zybrzidowicach, bo przez całe roki sie Tusteloków bohemizowało a spolszczało, tóż skyrs tego ta naszo rzecz je tako a nie inakszo. Jak wyrzóndzóm po naszymu z kamratami, kierzi sóm z Orłowej, z Cierlicka lebo z Wyndryni, to rzóndzymy ganc podobnie – bo my sóm stela.

Wiadomo, że nie ma czegoś takiego, jak gwara Śląska Cieszyńskiego. Są gwary Śląska Cieszyńskiego. Gwara różni się nie tylko pomiędzy polską częścią Śląska Cieszyńskiego a Zaolziem, ale także nawet pomiędzy poszczególnymi miejscowościami, nie mówiąc o podziale Zaolzia na Goroliję i Doły. Jakiej więc gwary Ty używasz?

Tóż toć, Cieszyńsko Ziymia to ni ma jynzykowy monolit. W każdej dziedzinie sie wyrzóndzo kapke inakszy. Ku tymu sóm eszcze ausdruki, kiere sie używo yny w ponikierych dziedzinach. A w miastach. Tóż nie lza zrobić jednego szlabikorza, w kierym by było opisane, jak majóm rzóndzić Tustelocy od Strumiynio po Istebnóm a od Frydku do Jaworza. Ale je w tej naszej cieszyńskij rzeczy kupa takownych wiecy, kiere sóm wszyndzi taki same. Skyrs tego wszyndzi, kany by my po nij nie porajzowali, to bydymy poradzić se po naszymu porzóndzić a sie dorzóndzić. Tustelok (Cysarok) dycki pozno drugigo Tusteloka (Cysaroka), bo jedyn a drugi koduje wszystko dokoła podobnymi słowami. Jo rzóndzym tak jak moja Matka a Starka. Tak jako sie rzóndziło w moji familiji, w Małych Kóńczycach. Kiebych sie spytoł moji Starki a Starzika po jakimu wyrzóndzajóm, to by rzekli, że po naszymu. Dlo nich to był jynzyk, kierego używali na każdo w chałupie, w aryndzie a przi robocie. To była jeji rzecz.

Czym się kierujesz by zachować jej poprawność?

Gdo poradzi rzyc esi jo, abo gdosik inkszy rzóndzi po naszymu tak jak sie patrzi? Naszo rzecz, jako każdy jynzyk fórt sie zmynio, fórt do nij wciepujymy słowa, kiere chcymy, coby w nij były. Kieby my sie wrócili baji pindziesiónt roków na spadek, to by my dziepro uwidzieli, wiela my do tej rzeczy naszych Ojców wciepali nowego. Wiysz, jo móm eszcze kansik takowne nagrani video, na kierym mój Starzik, Stare Ciotki a Moja Mama wyrzóndzajóm. Czasym se to puszczym, coby sie podziwać a gor posłuchać, jako óni rzóndzili a jako rzóndzym jo. Nie chcioł bych nic stracić z tej rzeczy, kieróm żech słyszoł jako dziecko a potym młody synek. Stanie sie, że sie podziwóm do słownika naszej rzeczy, coby poczytać co znaczy jakisik słowo, bo przeca media kiere fórt słyszymy, kómputery, chytre telefony to wszystko je po polsku a po czesku, tóż człowiek tych starucnych słów czasym zapómni.

Choć studiowałeś etnologię, to nie pracujesz w zawodzie, a etnologia stała się dla Ciebie hobby… Zapewne zdobyta na studiach wiedza pomaga Ci w prowadzeniu strony internetowej poświęconej cieszyńskiej gwarze.

Etnologija, kieróm żech sztudyrowoł, to było cosik takownego, co mi pokozało, czym je człowiek a jego kultura, kieróm sóm zrobił. Dozwiedzioł żech sie, że wszystko sie zaczyno od człowieka, a gor rzecz, kieróm wyrzóndzo. Bo rzeczóm, kiero wylazuje z gymby człowiek robi wszystko kole siebie, wszystko poradzi pomianować a zakodować. Poradzi rzeczóm zrobić tradycyj, coby ty generacyje kiere przidóm wiedziały, jako sie co robi. Rzecz – jynzyk to był, je a bydzie dycki nejbar-ży nowoczesno wiec, kieróm człowiek mo. Na studiach żech mioł wykłady z profesorami a dochtorami, kierych móm w zocy. Ale yny jedyn poradził nóm wyłożyć, czymu se niebo we Wilije otwiyro, a jako to je naozajst z tóm pogodkóm o dziołusze w czyrwiónym spodku w lesie. To je profesor Daniel Kadłubiec. Dycki jak cosik piszym to se na niego spómnym. Ale spóminóm se aji na Paniczke Małgosie Kiereś, kiero nóm szumnie rzóndziła o profesorowi Szczepańskimu, kiery korzyniami wrosnół w ziymie, a baji czymu sie nie śmi za próg loć pomyje. Jakbych mioł wiyncyj czasu, to bych jich eszcze roz posłuchoł, a na isto na ta moja strónka by była bogatszo.

Stworzona i prowadzona przez Ciebie strona jest całkowicie gwarowa. Ale nie zawiera tylko tekstów, nazwijmy je, literackich. Sporo można się z niej dowiedzieć o historii regionu, kulturze tak niematerialnej jak tej materialnej… Czym więc właściwie jest ta strona? Bo wygląda na to, że czymś więcej niż tylko pretekstem do posługiwania się gwarą.

Jo sie śmiejym, że ta moja strónka to je kapke takowne muzeum, do kierego wciepujym słowa, yny że jich nie lza pomacać, jako baji widły stodolnioki. Normalnie do muzeum sie styrko baji grabie, kierymi sie grabiło siano, abo burdak, kierym sie pucowało obili. A jo na tóm mojóm strónke wciepujym to, co kupa ludzi biere za cosik fest starucnego. Nóndziecie tak recepisy na hań downi jodła, jako sie stawiało chałupy lebo, jako to było na zolytach. Sóm tam aji rostomajte moji pogodki a wiersze. Każdy, gdo sie chce czegosik dozwiedzieć o naszej Cieszyńskij Ziymi niech na tóm strónke wlezie a se jóm poczyto. Wiym, że jóm czytajóm ludzie z całej Polski a z Czech. Nejbar-ży móm w zocy tych, kierzi nie sóm stela ale czytajóm a se łómióm jynzyk. A potym mi piszóm, że poczytali a to spokopili. Ta strónka to je takowne moji porynczyni dlo tych, kierzi przidóm po mie a bydóm chcieć se kiejsi poczytać w jynzyku, kierego uż możne nie bydzie. Tym mojim pisanim sie sklupióm tym od kierych tóm rzecz wzión, ale aji tym kierzi to bydóm chcieć czytać kiejsi po mnie.

(indi)