Pogotowie językowe. Komiczny aktor czy aktor komiczny?

Niemałe problemy, nie tylko osobom wielojęzycznym, ale i tym, którzy mówią tylko po polsku, sprawia przydawka. Brzmi groźnie, ale chodzi po prostu o określenie towarzyszące rzeczownikowi (lub zaimkowi rzeczownemu). Temat powrócił wraz z pojawieniem się określenia ‘online’ w takich wyrażeniach jak lekcje online, nauka online, wystawa online, spotkanie online, konferencja online itd. W tym przypadku w grę wchodzi tylko taki szyk, w którym online znajduje się za rzeczownikiem.

A co z dylematem: ‘komiczny aktor’ czy ‘aktor komiczny’? Oba wyrażenia są poprawne, a użycie danego wyrażenia zależy od tego, co chcemy powiedzieć. Zacznijmy jednak od początku.

Przydawki w języku polskim dzielimy na gatunkujące (klasyfikujące) i jakościowe (charakteryzujące). Przydawka gatunkująca nie wskazuje na doraźną cechę obiektu, lecz na przynależność tego obiektu do jakiegoś zbioru – zwykle wraz z wyrazem określanym tworzy termin. Przydawka gatunkująca umieszczana jest po rzeczowniku: postać fantastyczna (‘postać z baśni’), pan młody (‘mężczyzna, który stanął na ślubnym kobiercu’), aktor komiczny (‘aktor grający role komediowe’).

Jeśli zmienimy szyk wyrazów w przywołanych wyżej wyrażeniach, to przestaną one być terminami, a staną się połączeniami rzeczowników z przymiotnikami nazywającymi ich cechy: fantastyczna postać (‘wspaniała postać’), młody pan (‘pan, który jest młody’), komiczny aktor (‘aktor, który jest śmieszny). W tym przypadku mamy do czynienia z przydawkami jakościowymi.

Czasami zdarza się jednak, że możemy mieć problemy z oceną, czy dana przydawka jest gatunkująca (za rzeczownikiem) czy jakościowa (przed rzeczownikiem). Wtedy najlepiej wykonać test stopniowalności. Stopniowalność przysługuje większości przydawek jakościowych, na przykład młody pan / młodszy pan / najmłodszy pan. Stopniowalność nie przysługuje przydawkom gatunkującym. Wyrażenia typu: bardziej polska literatura, bardziej historyczna literatura czy bardziej online lekcje nie mają sensu.

W przypadku przydawek jakościowych możemy również znaleźć antonim do danego określenia, na przykład dobra literatura / zła literatura, młody pan / stary pan, ładny kot / brzydki kot. W przypadku przydawek gatunkujących możemy znaleźć tylko inny gatunek danego obiektu w jakimś systemie klasyfikacyjnym, na przykład nie literatura japońska, a literatura chińska, nie aktor komiczny, a aktor dramatyczny, nie lekcja stacjonarna, a lekcja online.

(SG)