Znacie dobrze Czeski Cieszyn? Niektóre budynki mają ciekawą historię

CZESKI CIESZYN / W ramach projektu „Český Těšín INEurope Cieszyn“ Biblioteka miejsca w Czeskim Cieszynie, Muzeum Ziemi Cieszyńskiej, Książnica Cieszyńska oraz Zamek Cieszyn organizują spacery z przewodnikiem z cyklu „Odkrywaj Cieszyn bez granic“. Spacery odbywają się zazwyczaj w soboty w godzinach przedpołudniowych na terenie Czeskiego Cieszyna i Cieszyna.  

Tym razem wybraliśmy się na spacer pod tytułem „Zabytki w centrum miasta Czeski Cieszyn“. Chętni do zapoznania się z historią miasta spotkali się na rynku ČSA 1 w sobotę 9 lipca. Przewodniczką była Gabriela Budínská, pracownica Centrum Informacji Turystycznej w Czeskim Cieszynie.

Podczas zwiedzania uczestnicy poznali najcenniejsze historyczne miejsca w mieście oraz posłuchali krótkiej historii niektórych budynków.

Powstanie Czeskiego Cieszyna

Zanim wyruszyliśmy na spacer, poznaliśmy na rynku przed ratuszem najważniejsze fakty dotyczące powstania Czeskiego Cieszyna.

Czeski Cieszyn powstał 28 lipca 1920 roku, kiedy to na międzynarodowej konferencji w Spa doszło do podziału Cieszyna pomiędzy Czechosłowację i Polskę. Rada Ambasadorów zadecydowała wtedy, że granica będzie przebiegała wzdłuż rzeki Olzy. W ten sposób podzielono miasto na dwie części.  Polska część utraciła centralę wodociągową, gazownię i wiele zakładów przemysłowych, natomiast czechosłowacka część, która była mniej zaludniona, została odcięta od historycznej części miasta, budynków urzędowych, szkół i elektrowni.

Czeski Cieszyn był stosunkowo małym miastem, zaletą było to, że przemysł był skoncentrowany właśnie tutaj.  Istniały tu duże przedsiębiorstwa i fabryki jak np. tartak parowy, drukarnia K. Prochaski, produkcja samochodów Josefa Podstůvky, olejarnia, octarnia, fabryka do produkcji mebli giętych i wiele drobnych przedsiębiorców.

Rozbudowa miasta

Najstarszą częścią Czeskiego Cieszyna są ulica Główna, ulica Bożka, ulica Dworcowa i Aleja Masarka, ale poza tym były tu głównie domy, gospodarstwa rolne i stare domki. Radni, którzy zostali wybrani w 1923 roku, mieli przed sobą wielkie zadanie, rozbudować miasto.

Cieszyn był nie tylko nowym miastem, ale stał się również miastem powiatowym. W 1922 rząd Czechosłowacji udzielił miastu pożyczki w wysokości 15 milionów koron na rozbudowę miasta. Priorytetem było budowanie szkół.

To, jak miasto dzisiaj wygląda, zawdzięczamy architektowi Emilowi Leo. Pierwotnie planowano, że rynek będzie znajdował się przy ulicy Frydeckiej, mniej więcej w tym samym miejscu, gdzie teraz znajduje się stadion sportowy. W ciągu lat 30. rozbudowa miasta rozwijała się w zawrotnym tempie. Boom budowlany zakończył się w 1938 roku, kiedy Polska zajęła Czeski Cieszyn, a rozwój miasta zatrzymał się aż do końca II wojny światowej. W 1960 roku odebrano Czeskiemu Cieszynowi status miasta powiatowego. Po tym rozbudowa nie była już tak prężna, ale ciągle powstawały nowe dzielnice.

Ratusz

Pierwszym burmistrzem Czeskiego Cieszyna został Józef Koždoň. Na początku radni spotykali się w hotelu „U Bobka“ (dziś restauracja „Slavoj“),  gdzie podobno obrady odbywały się przy stole bilardowym, potem przenieśli się do kamienicy nr 32 na Saskiej Kępie (dziś budynek banku ČSOB).

O budowie nowego ratusza zadecydowano już w 1923 roku. Samą budowę poprzedził zakup gruntu Jany Tetlovej, która sprzedała go miastu pod warunkiem, że będzie mogła w swoim domu dożyć (do 1932 r.). Po tym ogłoszono konkurs architektoniczny. Radni wybrali projekt architekta Viléma Richtera z Morawskiej Ostrawy.

Budowę przeprowadziła firma Eugena Fuldy z Czeskiego Cieszyna w bardzo krótkim czasie – od kwietnia do grudnia 1928 roku. W kwietniu 1929 roku z okazji otwarcia ratusza wysłano telegram z pozdrowieniami do prezydenta T. G. Masaryka.

Na środku rynku znajduje się fontanna wybudowana w 2004 roku. Autorem projektu jest Otomar Ševčík z Przerowa. Ma symbolizować współistnienie różnych narodowości mieszkających od dawna w Czeskim Cieszynie.

Budynki przy ulicy Praskiej

Po skończeniu wykładu przechodzimy z rynku na ulice Praską. Przewodniczka od razu zwróciła uwagę na ciemnoszary budynek, który jest nieco inny niż reszta obiektów w tej ulicy. Budynek Praska 155/13 to dom z 1902 roku. W swoim czasie był to najwyższy budynek w tej części miasta.

Naprzeciwko jest kolejny obiekt. Budynek Praska 3/14 wyglądał tak, jak widzimy go dzisiaj. Został zbudowany w 1932 roku przez znaną firmę Václava Nekvasila. W tym budynku na pierwszych dwu piętrach znajdowała się szkoła handlowa, a na parterze było przedszkole. W tym czasie była to stosunkowo dobrze wyposażona szkoła, posiadała pralnię, kotłownię, magiel, laboratoria, archiwa oraz bibliotekę.

Po II wojnie światowej Czechosłowacka Publiczna Szkoła Handlowa przeniosła się do budynku przy Alei Masaryka (dziś Akademia Handlowa), a w 1950 roku powstała tu szkoła specjalna dla dzieci upośledzonych, która tutaj była aż do lat 90., kiedy to zrestrukturyzowano system szkolnictwa i włączono dzieci do klasycznych szkół podstawowych.

Po pewnym czasie budynek został zajęty przez Muzeum Ziemi Cieszyńskiej jako prowizoryczna siedziba na czas remontu budynku przy ulicy Głównej. Od 2017 roku budynek należy do Urzędu Miasta.

Tu mieszkała malarka Ida Münzberg

Kolejną ważną kamienicą na tej ulicy jest budynek Praska 157/17. Na drugim piętrze mieszkała malarka Ida Münzberg. Budynek został zbudowany w 1882 przez Ludvika Kametza, który był jednym z najbardziej znanych budowniczych w regionie.

Ida urodziła się w Trzycieżu w roku 1876. Od roku 1903 studiowała w szkole artystycznej dla panien i dziewcząt oraz w Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu. Miała możliwość zapoznania się z wszelkiego rodzaju rzemiosłami artystycznymi, ale tylko malarstwo i rysunek zainteresowało ją na stałe. Po ukończeniu studiów zamieszkała w Cieszynie i pracowała jako nauczycielka rysunku w cieszyńskim liceum żeńskim. Po podziale miasta straciła swoją posadę nauczycielki  i zamieszkała w tym budynku.

Prywatnie uczyła malarstwo i rysunki, ale to wystarczyło tylko na skromne utrzymanie. Sukces odniosła dopiero jej indywidualna wystawa w 1933 roku w ratuszu w Czeskim Cieszynie. Zaprezentowała tam 80 swoich prac. Malowała kwiaty, pejzaże oraz portrety. A największym jej osiągnięciem było wystawienie jej 60 prac na Wystawie Śląska Cieszyńskiego w Czeskim Cieszynie w 1955 roku, którą odwiedziło 200 tysięcy osób. Z tego sukcesu nie cieszyła się jednak zbyt długo, bo zmarła w tym samym roku.

Na budynku znajduje się tablica pamiątkowa, która pochodzi z 1997 roku i jest dziełem malarza Roberta Kishi.

Willa Ludwiga Kametza

Z ulicy Praskiej kierowaliśmy się w stronę ulicy Bożka. Po drodze jednak zatrzymaliśmy się jeszcze przed pięknym czerwonym budynkiem przy ulicy Moskiewskiej. To willa z przełomu XIX i XX wieku, którą zbudował, a później zamieszkał w niej Ludwig Kametz. Jego styl autorski możemy poznać według tego, że bardzo lubił używać czerwonej cegły.

Zobaczyć możemy to na kolejnych przez niego zbudowanych budynkach willi Josefa Jaworka przy ulicy Jabłonkowskiej (dziś tzw. „Zámeček“) czy willi Wilhelma Kohlera przy ulicy Grabińskiej (dziś siedziba Kongresu Polaków w RC). Największą perełką była willa Ernsta Schudrela w bliskości willi Kametza, która później zasłynęła też jako szkoła muzyczna Henri Trouk’a Mon Repos. Niestety jednak z powodu budowy posterunku policji została całkowicie zburzona.

Ludwig Kametz urodził się w roku 1848 w Cieszynie, zmarł w 1923 roku. Studiował architekturę w Opawie, a następnie w Wiedniu. Wrócił do Cieszyna w 1888 roku i założył firmę budowlaną, która w ciągu kilku lat rozrosła się do jednego z największych przedsiębiorstw w regionie. W tych czasach był celebrytą miasta i bardzo bogatym człowiekiem. Uczestniczył hojnie w działalności charytatywnej. Niestety, w jego życiu spotkała go ogromna tragedia, gdy w stawie koło domu utopił się jego 3-letni syn.

Willa jest zapisana w rejestrze zabytków Czech. Od 2014 roku jest własnością miasta, które kupiło go od prywatnego właściciela. W lewej części znajduje się polskie przedszkole, a w drugiej części są mieszkania.

Jedyna dochowana synagoga

Kiedy przyszliśmy na ulicę Bożka, gdzie znajduje się była synagoga, nasza przewodniczka zauważyła, że drzwi do tego obiektu są otwarte. Po rozmowie z panią, która tutaj sprzątała, mogliśmy wejść i obejrzeć synagogę z wewnątrz.

Kiedy doszło do podziału Cieszyna, na czeskiej stronie znalazła się połowa Żydów mieszkających na tych terenach, było ich około  1 tysiąca. Znaleźli się niestety w nieszczęśliwej sytuacji, ponieważ nie było tutaj żadnej synagogi oprócz małego domu modlitw przy ulicy Ruchu oporu (dziś budynek z napisem M. L. May).

W 1928 roku czechosłowacka firma Josefa Noska i Adolfa Richtera wybudowała według projektu architekta Eduarda Davida synagogę. Żydowski dom modlitwy, zwany Szomre-Szabos, miał 152 miejsca dla mężczyzn i około stu dla kobiet. Kobiety i mężczyźni mieli osobne wejście (wejście dla kobiet zostało później zamurowane). W podwyższonej piwnicy znajdowało się mieszkanie administratora, a od 1935 roku także łaźnie rytualne.

Podczas 2. wojny światowej wnętrze zostało całkowicie zniszczone, ale synagoga nie została spalona, ponieważ okoliczne budynki należały do Niemców. Była to jedyna synagoga, która ocalała. W Cieszynie było 6 synagog, które zostały całkowicie zniszczone zaraz na początku wojny.

Po wojnie do Czeskiego Cieszyna wróciło tylko 53 Żydów, wśród nich Natan Bergman, który odnowił działalność wspólnoty. Niestety tylko do 1948 roku, po czym wyjechał do Izraela i zabrał ze sobą zwoje Tory. Synagoga została zamknięta. Od 1960 roku synagoga należy do Polskiego Związku Kulturalno-Oświatowego. Spotykają się tu również członkowie Kościoła Apostolskiego AGAPE.

Czeskocieszyński browar

Naprzeciwko synagogi znajduje się nowoczesny budynek.

– Tutaj kończy się budowa browaru Baraba, który wszedł już na czeski rynek komercyjny. Jest to pierwsze piwo warzone w Czeskim Cieszynie – powiedziała Gabriela Budinská.

Drukarnia Prochaski

Podczas naszego spaceru nie mogliśmy ominąć gmachu obecnej drukarni Finidr.

Pierwsza drukarnia została uruchomiona przy ulicy Stromej w Cieszynie w 1806 roku przez Fabiana Beinhauera, który jeszcze w tym samym roku odsprzedał ją Tomaszowi Prochasce z Pragi. Prochaska zainwestował w produkcję i  w krótkim czasie mały warsztat stał się manufakturą. Tomasz Prochaska prowadził drukarnię do 1817 roku, po jego śmierci przejęła ją jego żona a od 1826 roku, drukarnię prowadził ich syn Karel Prochaska. Od tego czasu imię rodowe Karel Prochaska jest związane z drukarnią aż do 1940 roku.

Drukarnia w drugiej połowie XIX wieku należała do największych zakładów drukarskich na terenie całej Monarchii Austro-Węgierskiej.  W 1883 roku uzyskała tytuł „cesarsko-królewska drukarnia nadworna i wydawnictwo“. Zaczęła borykać się z brakiem miejsca, więc w 1886 roku Prochaskowie postanowili wybudować nową drukarnię i wybrali miejsce przy ulicy Głównej, gdzie wcześniej znajdowała się Saska Kępa.

Niestety, I wojna światowa przyniosła problem ze sprzedażą książek i pierwsze straty gospodarcze, które trwały aż do początku II wojny światowej. Rodzina Prochaski inwestując w produkcję, popadała w długi.  W 1940 roku drukarnia została sprzedana Niemcowi, Hubertowi Lüdermannowi, który prowadził ją do 1945 roku. W 1946 roku drukarnia została upaństwowiona. Kilkakrotnie zmienił się jej właściciel, dopiero w 1958 roku, sytuacja ekonomiczna drukarni uległa poprawie.

W latach 90. drukarnia ponownie stała się największą w kraju. Drukowano tu nawet 600 tysięcy książek miesięcznie, eksportowano je za granicę do Austrii, Niemiec, Beneluxu, a nawet Anglii. W 1992 roku drukarnia została sprywatyzowana i stała się spółką akcyjną.

W 2005 roku nabył ją właściciel Lambert Krejčíř, a później właścicielem drukarni została jego żona Kateřina. Zakład drukarski wpadł wtedy znowu w problemy ekonomiczne. W ubiegłym roku, po ponad 200 latach, drukarnia została zamknięta. Cały budynek jednak kupił Jaroslav Drahoš, właściciel drukarni Finidr, który ponownie produkuje książki w tym obiekcie.

Most Przyjaźni i tramwaj

Stanęliśmy przed Centrum Informacji Turystycznej w Czeskim Cieszynie blisko mostu Przyjaźni oraz naprzeciwko Czytelni i Kawiarni Avion.

Most Przyjaźni, który dzisiaj widzimy, został zbudowany w 1954 roku przez Państwowe Przedsiębiorstwo Drogowe.

W XIV-XV wieku most był najpierw drewniany, dopiero około 1780 roku wybudowano most kamienny. Do miasta wjeżdżano przez bramę wodną i pobierano opłatę za przejazd.

W latach 1911 – 1921 przebiegała tędy linia tramwajowa. Była najkrótszą w Austro-Węgrzech, miała nieco ponad 1,7 km długości. Tory biegły od dworca, przez ulicę Głęboką po przekątnej rynku w Cieszynie i aż do górnego rynku, gdzie tramwaj zawracał. Linia miała 11 przystanków, 3 były po czeskiej stronie, a 8 po polskiej. Po 1920 roku tramwaj jeszcze przez jakiś czas kursował. Jednak ze względów praktycznych – intensywne kontrole na moście granicznym, uniemożliwiały płynną komunikację – linia została zlikwidowana.

Kawiarnia Avion

Historia kawiarni Avion rozpoczęła się w 1933 roku, kiedy Rosalia Wiesner, właścicielka Hotelu National, zleciła firmie Václava Nekvasila budowę kawiarni według projektu Maksymiliana Scheera. Wkrótce kawiarnia stała się fenomenem.

Jej wnętrze było luksusowe, w środku grała orkiestra, zapraszani byli artyści z całego kraju. Jeżeli ktoś wybrał się do Avionu, to musiał też ubrać się reprezentacyjnie. Było to popularne miejsce nie tylko wśród cieszyńskiej elity.

W 1939 roku w trakcie wycofywania się wojsk polskich został wysadzony w powietrze most graniczny, kawiarnia została zniszczona przez detonację, a następnie rozebrana przez Niemców jako mienie żydowskie.

Obecnie w miejscu, gdzie stała kawiarnia, znajduje się jej replika z roku 2010  według projektu Czesława Mendreka oraz Andrei Šacherovej.

Rosalia Wiesne zginęła wraz z częścią rodziny w obozie koncentracyjnym w Auschwitz w 1942 roku.  Ku jej pamięci, przed kawiarnią w roku 2012 do bruku został włożony Kamień Pamięci  (stolperstein).

Zabytki przy Alei Masaryka

Przeszliśmy do Alei Masaryka. Kościół katolicki, który się tutaj znajduje, nie jest jedynym zabytkiem na tym terenie.

• 

Budynek nr 8 to obiekt wybudowany w 1874 roku. W 1921 roku na impuls Macierzy Śląskiej otwarto tu pierwszy rocznik gimnazjum. W czasie II wojny światowej była to siedziba Gestapo. W piwnicach odbywały się brutalne przesłuchania, które dla wielu skończyły się śmiercią. To właśnie ich przypomina tablica pamiątkowa, która została odsłonięta w maju 1970 roku.

Po wojnie była tutaj Państwowa Administracja Rolna, w latach 90. był tu Urząd Skarbowy, a dziś znajduje się tutaj Urząd Pracy.

Budynek nr 16 to willa Fuldy. Mieszkał tutaj Eugen Fulda właściciel firmy budowlanej. Od końca II wojny światowej mieści się tutaj przedszkole.

Budynek nr 18 przy Alei Masaryka jest najstarszym zachowanym obiektem (niesakralnym) na terenie Czeskiego Cieszyna. Ten dom empirowy został zbudowany w 1833 roku, był to dom mieszkalny.

Przy Alei Masaryka znajduje się również  pomnik z piaskowca św. Jana Nepomucena z połowy XVIII wieku. Jest to najstarsza rzeźba na terenie Czeskiego Cieszyna, znajduje się w rejestrze zabytków Republiki Czeskiej.

Obok stoi kaplica św. Teresy z Lisieux, która pochodzi z 1897 roku. Został zbudowany z czerwonej cegły przez firmę Fuldy według projektu Albina Theodora Prokopa.

Naprzeciwko mamy pomnik poległych w I wojnie światowej autorstwa Heleny Scholz-Železný. Odsłonięty został we wrześniu 1930 roku. Po 2 wojnie światowej został zniszczony. Jednak w roku 2000 został odnowiony, ustawiono replikę płaskorzeźby żołnierza, a w roku 2010 przywrócono nazwiska poległych.

Rlief T.G. Masaryka, to pomnik z 2010 roku. Autorem jest Martin Kuchař i powstał z inicjatywy pracowników Muzeum Ziemi Cieszyńskiej.

Kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa

Dominantą Alei Masaryka jest kościół katolicki, który jako jedyny z kościołów w Czeskim Cieszynie jest udostępniony turystom. Można więc wejść do kościoła i obejrzeć jego wnętrze albo zmówić modlitwę.

Ten kościół katolicki związany jest z zakonem jezuitów. Jezuici przybyli do Cieszyna w 1670 roku, osiedlili się w prawej części miasta i przebywali tu aż do 1773 roku, kiedy to zakon został zniesiony przez papieża Klemensa IV. Przywrócił go papież Pius VII w 1814 roku, ale jezuici przybyli do Cieszyna dopiero w 1883 roku. Zwrócili się do rady miasta o zwrot pierwotnej nieruchomości, co spotkało się z odmową. Nie pozostało im więc nic innego, jak szukać nowego miejsca na budowę nowego kościoła, dormitorium oraz parafii.

Kościół postanowili wybudować w tym miejscu, w 1892 roku rozpoczęto budowę, a w 1894 roku wybudowano go w stylu neogotyckim według projektu Ludwiga Zatzka. Poświęcenia dokonał kardynał Georg Kopp, przybył także arcyksiążę Albrecht, ponieważ obaj wsparli budowę świątyni finansowo.

Przy bocznym ołtarzu znajduje się  relikwia św. Melchiora Grodzieckiego (prawdopodobnie kość ramienia), która była darem przekazanym parafii w 1906 roku. Był jezuitą, który poniósł śmierć męczeńską w czasie wojny 30-letniej. Kolejną relikwią są włosy św. Matki Teresy, które parafia otrzymała w 2014 roku z Watykanu z okazji 120. rocznicy konsekracji kościoła. Kościół został wpisany w rejestr zabytków Czech.

Dawny Dom Robotniczy

Z kościoła katolickiego wyruszyliśmy prosto, na ulicę Sokola-Tůmy, gdzie znajdują się kolejne ciekawe obiekty.

Budynek nr 66/15 został wybudowany w 1894 roku według projektu Józefa Motyki. Była tu restauracja Kuchejdy. Spotykali się tutaj żołnierze, urzędnicy kolei koszycko-bogumińskiej i klub węgierski. W 1909 roku budynek kupili socjaldemokraci, a w 1910 roku otworzyli go jako dom robotniczy.

Szkoła podstawowa i przedszkole na Konteszyńcu oraz Akademia Handlowa

Jedna z pierwszych szkół w Czeskim Cieszynie po podziale miasta została wybudowana w 1924 roku. Pierwotnie niemiecka szkoła podstawowa została podzielona na szkołę dla chłopców i dziewcząt. W czasie 2. wojny światowej była to siedziba niemieckiego urzędu pracy, a po wojnie przeniosła się tu Publiczna Czechosłowacka Szkoła Biznesu z ulicy Praskiej, potem stała się szkołą ekonomiczną, a dziś jest to Akademia Handlowa, a z boku powstała szkoła podstawowa.

U góry budynku znajduje się rzeźba, jedyna swego rodzaju w Czeskim Cieszynie. Jest to rzeźba dwóch mężczyzn pt. „Przyjaźń“ autorstwa Jana Sladkého i Gustawa Kafky.

Podstawowa Szkoła Artystyczna im. Pawła Kalety

Naszą wyprawę zakończyliśmy przy budynku Artystycznej Szkoły Muzycznej im. Pawła Kalety.

Obiekt został zbudowany w roku 1882. Pierwotnie był to budynek jednopiętrowy. Była to miejska szkoła czteroklasowa dla 300-400 uczniów, jedyna w okolicy. Przychodziły tu dzieci z całego regionu.

Problem pojawił się, gdy do przepełnionego dziećmi obiektu wprowadził się jeszcze Urząd Powiatowy, który był tu do roku 1928. Później dobudowano kolejne piętro dla niemieckiej szkoły handlowej, było tutaj też przedszkole. Po wojnie działała tutaj ludowa szkoła artystyczna nazwana później Podstawową Szkołą Artystyczną im. Pawła Kalety.