Gabriela Zapolska – autorka i aktorka. W 100. rocznicę śmierci

Przed stu laty, 17 grudnia 1921 roku, zmarła Gabriela Zapolska – dramatopisarka znana przede wszystkim jako autorka Moralności pani Dulskiej (1906). Pomimo że Zapolska nie znalazła się na oficjalnej liście patronów 2021 roku uchwalonej przez Parlament RP, to właśnie jej najsłynniejszy dramat był lekturą dziesiątej edycji Narodowego Czytania w Polsce.

Moralność pani Dulskiej to oczywiście niejedyny utwór tej wszechstronnie utalentowanej artystki, która nie tylko pisała sztuki, ale także w nich występowała. Zapolska jest jedną z najbarwniejszych postaci polskiej literatury dzięki odwadze w podejmowaniu trudnych tematów w prozie i w dramacie oraz dzięki niekonwencjonalnym wyborom w życiu osobistym.

Maria Korwin-Piotrowska – bo tak naprawdę nazywała się Zapolska – urodziła się 30 marca 1857 roku w Podhajcach na Wołyniu. Kształciła się w domu, podobnie jak większość ówczesnych kobiet pochodzących z ziemiańskich rodzin. Przez krótki czas uczyła się we lwowskich szkołach dla dziewcząt.

Za namową rodziców, w wieku 19 lat, wyszła za mąż za Konstantego Śnieżko-Błockiego, oficera rosyjskich wojsk. Kiedy kilka lat później związała się z innym mężczyzną i zaszła z nim w ciążę, zdecydowała się porzucić męża oraz rodzinę i  spróbować swoich sił w zawodzie… aktorki (o czym zresztą od dawna marzyła). Warsztat artystyczny doskonaliła na deskach teatrów warszawskich, krakowskich, lwowskich oraz paryskich. Występowała pod pseudonimem Gabriela Zapolska. Pod tym nazwiskiem publikowała także swoje teksty literackie.

Jako aktorka nie odniosła ona wielkiego sukcesu – prawdopodobnie wpłynęły na to takie cechy jej charakteru, jak impulsywność czy konfliktowość. Jednakże doświadczenie, które Zapolska zdobyła w teatrze, wykorzystała jako autorka w pracy publicystycznej oraz dramatopisarskiej. Do jej najlepszych sztuk, oprócz Moralności pani Dulskiej, należą m.in.: Małka Szwarcenkopf (1897), Ich czworo (1907), Panna Maliczewska (1910).

To właśnie dramaty Zapolskiej cieszą się dużą popularnością po dziś dzień. Przetłumaczone na kilkanaście języków, np. czeski, słowacki, rosyjski, ukraiński, niemiecki, często gościły w repertuarach europejskich teatrów. Ważną część literackiego dorobku Zapolskiej stanowią opowiadania, np. Małaszka (1883), a zwłaszcza powieści, m.in.: Kaśka Kariatyda, Przedpiekle (1889), O czym się nie mówi (1909), O czym się nawet myśleć nie chce (1914).

W swojej twórczości Zapolska prezentuje problemy najsłabszych i najbiedniejszych członków społeczeństwa, zwłaszcza kobiet. Jej bohaterki – służące, prostytutki (dzisiaj powiedzielibyśmy: pracownice seksualne), ale i młode mężatki – zmagają się z biedą oraz z konsekwencjami niedostatecznej edukacji czy to zawodowej czy… seksualnej. Ich losy komplikują niechciane ciąże, choroby przenoszone drogą płciową, przemoc seksualna łącznie z gwałtem.

Dzieje tych bohaterek Zapolska często konfrontuje z historiami zamożnych przedstawicielek mieszczaństwa – kobietami obłudnymi, chciwymi, interesownymi. Korzystanie z poetyki naturalizmu, konsekwencja w pokazywaniu problemów związanych z życiem intymnym kobiet (ale i mężczyzn), demaskowanie zakłamania (szczytowym osiągnięciem jest tutaj Moralność pani Dulskiej) spowodowało, że Zapolska była chyba najbardziej atakowaną pisarką przełomu XIX i XX wieku.

Halina Floryńska-Lolewicz, autorka artykułu poświęconego dramatopisarce na portalu Culture.pl pisze: „Poczynając od debiutu, każdy utwór Zapolskiej prowokował gwałtowne ataki krytyki konserwatywnej: oskarżano ją o niemoralność, eksponowanie problemów ciała, epatowanie brudem życia i poruszanie tematów tabu. A jej dramaty od stu lat nie schodzą z desek scenicznych, zarówno dzięki znakomitej, zwartej konstrukcji i doskonałym rolom, jak i dzięki pewnej ponadczasowości przesłania: filisterstwo wszak nie jest produktem tylko danej epoki i grupy społecznej, lecz stanem ducha”.

Być może te kontrowersje spowodowały, że życie i dzieło Zapolskiej cieszą się niesłabnącym zainteresowaniem badaczy i badaczek. Więcej – nawet analizy i interpretacje dorobku literackiego oraz publicystycznego autorki Moralności pani Dulskiej budzą nie mniejsze emocje w środowisku specjalistów niż sama pisarka i jej twórczość. Wystarczy przywołać książkę Krystyny Kłosińskiej z 1999 roku pt. Ciało,  pożądanie, ubranie. O wczesnych powieściach Gabrieli Zapolskiej czy pracę Anny Janickiej pt. Sprawa Zapolskiej. Skandale i polemiki (2013).

O tych dyskusjach i sporach napiszę w rozszerzonej wersji artykułu, który przygotowuję dla drukowanego wydania „Zwrotu”.

Aleksandra E. Banot