Odświeżona „Ćwiartka” Szymborskiej, czyli zapis przygód intelektualnych noblistki

Lekkość pióra to idiom wymyślony, zdaje się, specjalnie dla Wisławy Szymborskiej (o ile będziemy pamiętać, że za tą lekkością kryje się prawdziwa erudytka). Lekki jest również nowy wybór felietonów noblistki, w każdym razie w porównaniu do wydania z roku 2015, w którym na przeszło 800 stronach ukazały się wszystkie felietony z serii „Lektur nadobowiązkowych”, publikowane przez lata na łamach prasy.

W roku 2021 „ćwiartkę” z nich wybrał i opatrzył wstępem Jacek Dehnel. To właśnie „Ćwiartka Szymborskiej, czyli lektury nadobowiązkowe”, która ukazała się w październiku nakładem wydawnictwa Znak.

Kto zna Szymborską tylko jako poetkę, również w jej felietonach odnajdzie charakterystyczne jej rysy. Lekkie pióro i gawędziarski styl, które jednak nie zmylą wiernych czytelników, umiejących między zdaniami odnaleźć ważne prawdy. Przede wszystkim jednak zobaczy osobę niesłychanie ciekawą świata, wielką erudytkę i zachłanną czytelniczkę o wszechstronnych zainteresowaniach.

Lubię książki, w których liczy się nogi stonogom

„Lubię książki, w których liczy się nogi stonogom. Czytanie wyłącznie tzw. literatury pięknej ma w sobie coś przerażającego. Traci się właściwą perspektywę” – pisała w jednym z felietonów. O, tak, tytuły na liście lektur nadobowiązkowych, które komentowała w swoich felietonach, mogą wywołać uśmiech na twarzy czytelników, lub nawet niedowierzanie.

Od 1967 roku pisała w tych krótkich tekstach, niebędących recenzjami, o książkach znajdujących się zdecydowanie poza orbitą zainteresowań krytyków i recenzentów. Były to najczęściej monografie, leksykony, słowniki, poradniki. Pozycje bardzo różnorodne: „Kupcy w XVI wieku”, „Drogi i bezdroża ewolucji mięczaków”, „Warszawski balet romantyczny 1802-1866”, czy „Tapetowanie mieszkań”.

Czytelniczka – amatorka

Nie są to recenzje, ale felietony właśnie. Podkreślała to zawsze sama Szymborska, nazywając się czytelniczką – amatorką. Poczyna sobie więc dosyć swobodnie, nie czując przymusu wartościowania, chwali i wykpiwa, pisze w tonie lekkim, kpiarskim, a najcelniejsze prawdy przemyca zawsze mimochodem.

Czasem wyłowi z książki jakiś interesujący ją fragment, skomentuje go z właściwą sobie dobroduszną ironią, czy odniesie go do aktualnej sytuacji lub ponadczasowych wartości. Powie nam jakąś prawdę o świecie, o nas samych, a pretekstem do tego może być zarówno historia Bliskiego Wschodu w starożytności, jak i poradnik dla budowniczych altan. Ale felieton to, jak napisał Jacek Dehnel, gatunek, w którym celują złośliwcy. Tak. To też Szymborska potrafi. Obśmiewa, ironizuje, narzeka… a czyta się to wyśmienicie!

Każdy z tych felietonów to prawdziwa perełka. Pisane lekko, dowcipnie, często ironicznie, w stylu luźnej pogawędki, ale kryjące często pomysłowe odniesienia i błyskotliwe refleksje. Czy takie na przykład wspaniałe aforyzmy: „W jednej i tej samej księgarni zaopatrzyć się można w sonety miłosne Petrarki i atlas anatomiczny. Temat ten sam, tylko ujęcie inne”.

Portret Szymborskiej

„Ćwiartka” to również portret Szymborskiej w pomniejszeniu. Noblistki, która dość skąpo obdzielała nas informacjami o sobie samej. Już sam spis tytułów może nam coś powiedzieć o jej osobowości i zainteresowaniach, a chronologiczne ułożenie tekstów pozwala dostrzec zmiany, jakie z czasem zachodziły w stylu i poglądach autorki, bo felietony te, każdy z osobna, to nieunikniony znak czasów. To także, a może przede wszystkim, zapis przygód intelektualnych, jak nazwał antologię Jacek Dehnel.

Nie można na koniec nie wspomnieć o szacie graficznej, która w cudowny sposób wyraża wszystko to, co napisane powyżej: na okładce znajdziemy całą różnorodność czytelniczych zainteresowań Szymborskiej, jej zachwyt światem i najdrobniejszymi, nawet najmniej ważnymi jego elementami. A wśród tego wszystkiego jest nasza noblistka, zamyślona i uśmiechnięta. Łatwo sobie wyobrazić, że właśnie zachwyca się nogami stonogi.

Elżbieta Przyczko