Dożynki na lewym brzegu Olzy w okresie międzywojennym. Zdjęcia żniw i dożynek u Wencla Pawlasa z Błędowic Dolnych

Życie polskiej mniejszość w Czechosłowacji w okresie międzywojennym wyznaczał kalendarz różnego rodzaju imprez – zabaw, festynów, pochodów i uroczystości.

Często organizowano imprezy nawiązujące formą do dawnych obrzędów, takich jak dożynki czy tzw. wianki. Taka oprawa uroczystości nie była przypadkowa. Dawne zwyczaje i obrzędy rolnicze były jedną z form podtrzymywania spuścizny przodków.

W zamyśle organizatorów tradycja ludowa miała również pełnić ważną funkcję w uświadamianiu narodowym ludu. Zwyczaje rolnicze utożsamiano ze staropolskimi tradycjami. Dożynki wiązały się nie tylko ze zbiorem plonów na polach, ale wieńczyły również pracę na gruncie społecznym i narodowym. W zwyczajach, symbolice i pieśniach wykonywanych podczas obrzędów odzwierciedlano „estetyczny nastrój ducha, życia i pojęć narodowych”.

Ustalony scenariusz uroczystości

Barwne uroczystości dożynkowe przebiegały według ustalonego scenariusza. Uroczystość rozpoczynała się pochodem drużek i drużbów, idących pieszo lub jadących na wozach, odgrywających rolę żniwiarzy i żniwiarek oraz trzymających w ręku kosy i niosących snopy zboża.

Punktem kulminacyjnym pochodu było uroczyste wręczanie wieńca ze zbóż gospodarzowi dożynek. Podczas wręczania śpiewano tradycyjne pieśni przy wtórze orkiestry. Uroczystość kończyła się wspólną zabawą, podczas której odtwarzano tańce śląskie.

Jedna z ciekawszych relacji prasowych z okresu międzywojennego dotyczy pochodu dożynkowego, zorganizowanego w 1935 roku w Parku im. Adama Sikory w Czeskim Cieszynie.

W wydarzeniu tym wzięły udział lokalne koła Macierzy Szkolnej oraz polskie organizacje, takie jak Towarzystwo Oszczędności i Zaliczek czy Spółka Rolniczo-Handlowa „Ziemia”.

W rolę żniwiarzy wcielili się reprezentanci stowarzyszeń. Instalacje symboliczne pod względem barwności i różnorodności wykraczały daleko poza konwencję dożynek o charakterze lokalnym:

Przed oczami tłumów publiczności, która zgromadziła się po bokach ulic, rozwija się czoło pochodu, które tworzą dziarskie oddziały Banderji Konnej. Jadą trójkami. Najpierw bandurzyści w strojach śląskich, za nimi nie mniej efektownie reprezentujący się bandurzyści w strojach góralskich. (…) Przed nami roztacza się następnie długi sznur dziewcząt szkoły wydz. z Trzyńca w ładnych strojach śląskich; każda z sierpem. Teraz widzimy państwo gospodarzy; wiozą się pięknie po góralsku w koszu na wozie. Za nimi kroczą snopki (o własnych siłach), dalej „fura”, za nią żniwiarze a teraz następuje rewja niemniej wspaniała: przystrojone wozy i kolasy. A więc wóz „Ziemia”, Towarzystwa Oszczędności i Zaliczek z srebrnym ulem i srebrnemi pszczółkami. (…) Ale patrzymy dalej – kilkumetrowe jajo, które się udało, siedzącej na nim kilkanaście razy mniejszej kokoszce – propaguje spółdzielnia jaj. – Uwaga – teraz widzimy owczarzy z Kozubowej w szałasie, tuż za nimi „wiesioli” gródeccy szkubacze. (…) Teraz pięknie przyozdobione kolasy, bryczki; następnie kroczą poważne krowy, wioząc konwie z mlekiem i pochód zamyka – kulawy „szymel” ciągnący cygański wóz, ale na nim kupa przystojnych cyganów z czarującą cyganką gra i śpiewa skocznie i wesoło.

Wspaniałe dożynki polskiego ludu śląskiego, „Dzienni Polski, 25 sierpnia 1936, R. III, Nr 154, s. 2.

Głębszy wymiar ludowych obrzędów

Odtwarzanie dawnych obrzędów przez polskie organizacje w Czechosłowacji miało więc głębszy wymiar niż wydaje się na pierwszy rzut oka. Świętowanie „na ludowo” w założeniu organizatorów miało symbolicznie łączyć polską mniejszość z całym narodem. Być okazją do spotkania, podejmowania wspólnych działań i zamanifestowania swojej obecności jako grupa w przestrzeni publicznej.

Na podstawie: Sylwia Grudzień, Od zabawy ludowej do manifestacji narodowej, „Zwrot”, sierpień 2019.

Źródło: „Gazeta Kresowa” (1921–1934) i „Dziennik Polski”(1934–1939).

Fotografie archiwalne ze zbiorów Anny Macury przedstawiają żniwa i dożynki u Wencla Pawlasa z Błędowic Dolnych.