Pożarnictwo w czasie rozbiorów Polski

Rozbiory Polski zahamowały rozwój państwa. Wstrzymany też został proces reformowania ochrony przeciwpożarowej i w każdym zaborze, w zależności od systemów i przyzwolenia, kształtował się odmiennie. Najsłabiej proces ten przebiegał w zaborze rosyjskim, a najlepiej w zaborze austro-węgierskim.

Z tego okresu warte odnotowania są następujące fakty:

• w 1800 r. w dobie Warszawy pod pruskim zaborem, grupa mieszkańców tworzy Stowarzyszenie Ratunkowe od Ognia;
• w 1802 r. w Wilnie powstaje pierwsza zawodowa straż ogniowa założona przez trzy stany: magistrat, izbę kupiecką i izbę gminną;
• w 1806 r. w czasach Księstwa Warszawskiego, przy komendzie policji zostaje utworzony Oddział Pożarny, a w 1810 r. Ministerium Policji wydaje „Przepisy o sposobie zapobiegania pożarom oraz działaniu policji i mieszkańców przy gaszeniu ognia”;
• w okresie powstania listopadowego w 1831 r. Rząd Narodowy wydaje dokument pt.: „Dodatkowa organizacja straży ogniowej w stolicy w czasie oblężenia”, który powołał do życia korpus pompierów (oficerów i szeregowców) i określił ich profesjonalną organizację. Powołany wtedy batalion ogniowy przestał działać wraz z upadkiem powstania.

W przeciwieństwie do zaboru austro-węgierskiego i pruskiego sprawy ochrony przeciwpożarowej w zaborze rosyjskim nie były regulowane przepisami prawnymi.

W Królestwie Polskim nie wprowadzono przepisów wyższego rzędu regulujących prawną działalność straży ogniowych. Pierwszą próbę utworzenia zawodowej straży ogniowej podjął w 1829 roku mieszkaniec Warszawy Jan Rudnicki, który przedstawił projekt Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji szczegółowy projekt organizacyjny. Ostatecznie 1 stycznia 1836 roku Straż Ogniowa rozpoczęła służbę. Do jej obowiązków należało: gaszenie pożarów, czyszczenie kominów i sprzątanie ulic Warszawy.

Dopiero kilkanaście lat później, ze względu na utrudnienia zaborców, zaczęły powstawać towarzystwa ochotniczych straży ogniowych w miastach. Najwcześniejsze ochotnicze straże w Królestwie Polskim powstały w Kaliszu – 1864 r., Częstochowie – 1871 r., Turku i Zgierzu – 1874 r., Łęczycy, Płocku i Włocławku – 1875 r.

W 1882 roku było już 33 ochotniczych straży. Niektóre z nich należały do Rosyjskiego Towarzystwa Pożarniczego, utworzonego w 1892 roku, które jednak nie przejawiało inicjatywy tworzenia straży, ani też udzielania im jakiejkolwiek pomocy. O 1898 r. używało nazwy: „Cesarsko-Rosyjskie Towarzystwo Pożarnicze”.

W Królestwie Polskim pierwsze towarzystwa ochotniczych straży organizowane były na podstawie indywidualnych statutów zatwierdzonych przez Ministra Spraw Wewnętrznych. W grudniu 1898 roku Minister Spraw Wewnętrznych zatwierdził ustawę normalną straży ogniowych w Królestwie Polskim, zgodnie z którą ochotnicze straże pożarne mogły powstawać nie tylko w miastach, ale i osadach. Były one jednak poddane nadzorowi policyjno-administracyjnemu i działaniom rusyfikacyjnym.

W Zaborze Pruskim

Ustawy i przepisy administracyjne wprowadzały powszechną i zorganizowaną pomoc na wypadek pożarów. Regulowały to przepisy policyjne.

Pożarnictwo w dużych miastach było dobrze zorganizowane. Większe miasta posiadały zawodowe straże pożarne utrzymywane przez gminy. W małych miastach i większych wsiach działały ochotnicze lub przymusowe straże pożarne i zobowiązane były do utrzymywania sikawek i innego sprzętu gaśniczego.

W 1914 roku na ziemiach tych działały 2 straże zawodowe, 112 straży ochotniczych, 23 obowiązkowe, zorganizowane w 3 związkach strażackich.

W monarchii Austro-Węgierskiej

Sprawa ochrony przeciwpożarowej w monarchii austro-węgierskiej przebiegała zupełnie inaczej niż pozostałych zaborach. Jednym z najstarszych dokumentów dotyczących walki z pożarami był wydany przez cesarzową Marię Teresę w 1763 roku: „Porządek ogniowy dla miasta Bielska”, który nakazywał cechom rzemieślniczym zwalczanie pożarów oraz zobowiązywał mieszczan do posiadania w domach sprzętu do gaszenia pożarów.

Kolejnym dokumentem, który nakładał na obywateli obowiązki w tym zakresie była ustawa o policji ogniowej dla gmin wiejskich z 1786 r. Określała ona warunki bezpiecznego budownictwa i gromadzenia sprzętu gaśniczego w domach, zobowiązywała do zapobiegania pożarom i czuwania, aby one nie wybuchały. W gminach utrzymywano stróżów, których obowiązkiem było alarmowanie o pożarach. Zobowiązywała mieszkańców i służbę dworską do czynnego zwalczania pożarów.

Ważną rolę w tym zakresie odegrała pierwsza w Galicji Ochotnicza Straż Pożarna utworzona w Krakowie w 1865 roku. Skupiająca przedstawicieli wszystkich stanów, a także młodzież rzemieślniczą i akademicką, była ona ośrodkiem życia obywatelskiego, narodowego i kulturalnego, promieniując przykładem na inne miasta Galicji.

W 1875 roku utworzony został Krajowy Związek Ochotniczych Straży Pożarnych. Dzięki jego staraniom 5 marca 1897 roku ukazało się rozporządzenie Wydziału Krajowego, na podstawie którego zostały wprowadzone obowiązkowe straże pożarne w gminach wiejskich.

W przedsiębiorstwach przemysłowych powstających na Śląsku w XVIII i XIX stuleciu oraz w kopalniach węgla w Zagłębiu Karwińskim tworzono organizacje do walki z pożarami i im zapobieganiu. Podstawą do organizowania stowarzyszeń samorządowych była ustawa parlamentu monarchii Austro-węgierskiej z 1862 roku „o możliwości dobrowolnego zrzeszania się”.

Do najwcześniejszych zrzeszeń należał powstały w 1862 roku niemiecki związek gimnastyczny „Turnverein” w Bielsku, który w następnym roku założył towarzystwo Ochotniczej Straży Pożarnej dla Bielska i Białej.

W 1863 roku zorganizowano pierwszą drużynę strażacką przy Arcyksiążęcej Komorze Cieszyńskiej. Pięć lat później (1868 r.) powstała kolejna drużyna przy Kolei Koszycko – Bogumińskiej z siedzibą w Cieszynie. W 1869 roku powołano „Związek Ochotniczych Straży Pożarnych Moraw i Śląska” w Opawie, gdzie już od 10 lat funkcjonowała jednostka straży pożarnej. W tym czasie powstawały stopniowo straże pożarne w innych miastach Śląska.

W sierpniu 1870 roku nauczyciel Edward Klemens złożył pierwsze propozycje i wydał wezwanie do założenia związku ochotniczych straży pożarnych, skutkiem czego już 9 września 1870 roku w Cieszynie odbyło się pierwsze zebranie ochotniczych straży pożarnych – (FREIWILLIGE FEUEWER TESHEN). Prezesem został Fritz Fulda, a zastępcą Henryk Feitzinger.

Najważniejszym dokumentem dla Kraju Opawskiego, do którego należał ówczesny Śląsk Austriacki, była ustawa z dnia 2.02.1873 roku w sprawie powołania policji ogniowej na Śląsku. Ustawa zobowiązywała władze gminne do zakładania straży ogniowych w poszczególnych miejscowościach. W Skoczowie od 1866 roku pieczę nad bezpieczeństwem pożarowym sprawował wyznaczony przez magistrat Franciszek Nowak, a kiedy w maju 1873 roku powstała Straż Ogniowa, został jej pierwszym komendantem.

W 1889 roku powstały zawodowe straże pożarne w Sibicy i Mostach. Kolejne ochotnicze organizacje strażackie powstawały w innych miejscowościach: Strumieniu 1876 r., Puńcowie 1895 r., Goleszowie i Kończycach Wielkich 1900 r., Lesznej 1902 r., Dzięgielowie 1904 r., Dolnym Żukowie -1906 r., Godziszowie 1907 r., Pogwizdowie, Zamarskach i Ochabach w 1908 r., Hażlachu – 1909 r., Kocobędzu i Ligocie – 1910 r., Mnisztwie – 1911 r., Boguszowicach – 1912 r., Mostach – 1913 r. i w innych miejscowościach.

W 1901 roku na podstawie rozporządzenia „Austriackiego Związku Ochrony Pożarowej” w jednostkach strażackich zaczęły powstawać drużyny sanitarne, zwane samarytańskimi, w cieszyńskiej jednostce liczyła 12 przeszkolonych członków. W 1906 roku powstały już 4 takie drużyny i liczyły w sumie 29 osób.

W 1914 roku powstał Krajowy Związek Polskich Straży Pożarnych na Śląsku Cieszyńskim z siedzibą w Cieszynie. O tej organizacji napiszemy w następnym odcinku.

Czesław Stuchlik