Pogotowie Językowe – myślniki, pauzy i półpauzy

Dzień dobry, mam pytanie natury „kreskowej” – kiedy używamy myślnika, kiedy półpauzy a kiedy dywizu. I czy w języku czeskim obowiązują takie same zasady? Dziękuję TNJ

Szanowny Panie,

na początku może warto dla niezorientowanych w tematyce przedstawić szczegóły dotyczące nazewnictwa. Myślnikiem nazwać można dwa znaki, które drukarze zazwyczaj nazywają pauzą (—) i półpauzą (–). W druku coraz rzadziej spotykamy się z pełną pauzą, zastępuje ją coraz częściej półpauza. Używany jest również trzeci (najkrótszy) rodzaj kreski poziomej – dywiz (-) czasem używana jest również nazwa łącznik (rzadko jeszcze nazwa znak przeniesienia, minus, mała kreska lub tiret).

Pauza jest zazwyczaj kreską długości firetu lub trochę krótszą, półpauza jest kreską długości połowy firetu lub trochę dłuższą a dywiz jest kreską długości 1/4 do 1/3 firetu. Trzeba jeszcze pewnie dodać, co to firet — to jednostka miary stosowana w drukarstwie, określająca bieżącą wielkość pisma (np. przy wielkości czcionki 12-punktowej firet to 12 punktów, połowa firetu — 6 punktów a 1/4 firetu to 3 punkty).

W zastosowaniu pauzy i półpauzy nie ma jednej dokładnej zasady w polskiej pisowni. Zazwyczaj wydawnictwa mają własne wewnętrzne normy dotyczące typografii, które stosują konsekwentnie.

Pauzę i półpauzę używa się pomiędzy wyrażeniami, w języku polskim są otoczone z obu stron spacjami, ponieważ znaki te nie powinny dotykać sąsiadujących z nimi liter (w tym przypadku można użyć dywizu).

Oznaczając zakres (tzw. od — do) najczęściej używa się pauzy: np. odległość Czeski Cieszyn — Trzyniec, w latach 1951 — 1963. Pauzy używa się w tekstach również do wyodrębnienia dialogów:
— Ociec, prać? — Prać! — odrzekł stary Kiemlicz dobywając szablę.

Pod wpływem jednak interpunkcji rodem z Ameryki — co jest spowodowane używaniem sprzętów komputerowych i oprogramowania — ostatnio dominuje w tych miejscach półpauza. Uważny czytelnik zauważył pewnie jeszcze inne użycie pauzy w poprzednim zdaniu.

W zwyczaju języka polskiego istnieje wyjątek pozwalający używać liczby zakresy zapisane liczbami arabskimi bez spacji wokół pauzy. Dopuszczalny jest zatem również zapis: w latach 1951—1963. Za niepoprawny jest uznawany zapis: w wiekach X—XII lub też Trzyniec—Wędrynia (w odróżnieniu od języka czeskiego: np. pochod Praha—Prčice, vlakové spojení Jablunkov—Třinec)

Dywiz i łącznik z typograficznego punktu widzenia prawie się nie różnią, jeśli jednak spojrzeć z punktu widzenia językoznawcy, oznaczają one odmienne znaki, które służą do dzielenia (dywiz) wyrazów na końcu wiersza i przenoszenia jego części na początek następnego wiersza lub łączenia (łącznik) wyrazów złożonych o członach równorzędnych znaczeniowo (żółto-zielony), tworzenia wyrazów z liczbami (np. K-2, 4-krotny), łączenia końcówek fleksyjnych ze skrótowcami (np. SMS-y), budowania terminów, nazw naukowych (np. kwas L-askorbinowy), tworzenia oznaczeń cyfrowych, które nie są liczbami (np. kody pocztowe, ISBN, ISSN itp.).

Dywiz z lewej strony nigdy nie ma spacji, łącznik nie ma spacji ani z lewej, ani z prawej strony. Dywiz i łącznik jest znakiem używanym wewnątrz wyrazu, nie jest zatem znakiem interpunkcyjnym.

Błędem jest użycie dywizu lub łącznika do oznaczania dialogów. Nie jest to zgodne z normami interpunkcji — powinien być tam użyty myślnik (pauza lub półpauza) również ze względów estetycznych.

W bardzo wąskim składzie dopuszczalne jest użycie łącznika w zakresach liczbowych. Spowodowane jest to oszczędnością przestrzeni.

W języku czeskim użycie myślnika, dywizu czy łącznika reguluje specjalna norma: ČSN 01 6910, Úprava písemností psaných strojem nebo zpracovaných textovým editorem

Serdecznie pozdrawiam

Ireneusz Hyrnik