NI MOCIE JAKI STARE KSIÓNŻKI?

Moi ludkowie, prziszły ciynżki czasy, gor dlo nas, starych. Óno sie dycki we wiadómej sytuacyji powiy: a wiela mioł roków? Nale, taki młody?!… abo: szak sie mu już patrziło…

Ale jak idzie o nas samych, potym to jeszcze nigdy ni ma tyn richtig dobry wiek, a tak, jak nigdzi indzi, radzi by my grzecznie ustómpili piyrszyństwa, na przikłod (nic we złym) sómsiadowi.

Z tej prziczyny w kowidowych czasach gdo nie musi, tyn sie nigdzi nie smyko. To siedzyni dóma ale kapke lezie na nerwy. Przed zarazóm było wiela sposobów na urozmajcani wolnego czasu, baji sie wiela czytało. Starczyło mić za rogym dobróm biblijoteke – a zima mógła trwać aji sto roków.

Teraz też ty biblioteki działajóm, ale, jak wyniko z powyższego, człowiek mo opory. Nie chce ryzykować, że społym s ksiónżkami prziniesie do dómu jakómsi małóm, zielónom, cyckatóm potwore. Dziynki tymu u mnie wróciły do łaski ksónżki downo kupióne, kiere żech ale z różnych prziczyn omijoł, abo sie aji na nich rychtowoł, jyny dycki do tego cosi wlazło. Tóż czymu bych sie teraz ni móg przemóc?

Na piyrszy ogiyń poszeł „Wybór Zofii”. Powiycie: cooo? łón to jeszcze nie czytoł?… nó, nie czytoł. Po prowdzie, wiyncyj razy żech chcioł, a pore razy aji zaczynoł, ale Styronów styl mi jakosi nie siednył. Głównie mi wadziły ty jego dokumyntalno-reportażowe wkładki, kierymi autor wyświetlo amekykańskimu czytelnikowi, co to właściwie tyn nazizm był, a kiere od fabuły jakosi odstowały. A poza tym, z recynzyj żech już wiedzioł, o czym to je, tak że mie nie gnała do przodku ani ciekawość.

Teraz ale żech sie przez ksiónżke przetropił ze sciśniónymi zymbami, a jak żech był już na kóńcu, tak żech prziszeł na to, że prawie ty czynści, nad kierymi żech piyrw kryncił nosym, były nejwartościowsze. Przez całóm ksiónżke sie cióngnie ponuro, szaro i smrodlawo jak dym krymatoryjny wspóminka na eksterminacyje Żydów, Poloków i inszych narodowości we fabryce śmierci. Ale historyja nieodwzajymniónej miłości młokosa do dojrzałej a beznadziejnie wygoretej baby – chocioż barwnie napisano, mnie jakosi nie przekónała.

Po przeczytaniu Zofije powstoł taki niedosyt tymatu, kiery mie przikludził ku drugi omijanej rokami ksiónżce, „Łaskawym” Jonathana Littella. Tóż to już było insze kafe. Littell też miyszo fabułe s dokumyntym, jakby mu było luto nie wyużyć tych tón literaury, kiere musioł przi pisaniu nasztudować, ale dokozoł to zrobić o niebo lepi niż Styron.

„Łaskawe” je ksiónżka, po przeczytaniu kierej chodzicie jak owalóni miechym, jakbyście naroz uwidzieli świat a ludzi, miyndzy kierymi żyjecie, piyrszy roz. Littell, jak stary patolog na sali prosektoryjnej, robi sekcje zła a chlado jego istote, korzynie a soki, kiere to zło udzierżujóm przi żywocie. A wóm, jak studyntóm przi pitwie, sie dźwigajóm żołóndki.

Bohaterym je inteligyntny człowiek, zadziwany do ojca, a raczy do wspóminki na ojca. Przez tóm synowskóm fascynacyje sie dostowo ku ideóm narodowego socyjalizmu, a ty bezkrytycznie biere za swoji. Potym już wandrujymy s naszym bohaterym w uniformie SS z Ukrajiny na Kaukaz, do Stalingradu, a spatki przez Oświyncim do Berlina.

Zło, kierego sie dopuszczo w imiyniu idei, pomału przerosto jak rakowina całóm jego osobowość a zabijo w nim wszystko, dziynki czymu je człowiek człowiekym. Dzieła zniszczynio zbytków jego człowieczyństwa dopełniła kulka, kiero mu w Stalingradzie przeleciała przez mózg. A czytelnik se cały czas łómie głowe: był to jyny perwersiok, czy aji waryjot? (Tu mie napadło – znocie „Eroice” Kuśniewicza?)

Abych zostoł wierny tematowi zła, na kóniec żech wziył do rynki „Wyznaję” katalónskigo pisarza Jaume Cabré. S tym autorym żech był dość na bieżónco, ale tak sie stało, że ksiónżka, kiero z jego twórczości była na polski przełożóno jako piyrszo, u mnie na półce leżała nejdeli.

Nie bedym wóm jóm streszczoł. Forma, jak to u Cabrégo, ni ma lehko, miyszajóm sie tu wszelijak linie czasowe, a aji rostomajci narratorzi jako by jedyn drugimu podowali klampke na dwiyrzach. Zmiana narratorów, miejsca a czasu akcyje nastympuje nikiedy w postrzodku zdania. Ale na to sie do bez problymów zwyknyć. Jak przez wiela na siebie nałożónych celuloidowych obrozków sie wóm naroz ukazujóm scyny z rostomajtych okresów żywota bohaterów, ale aji akcje z Auschwitzu podczas wojny a wydarzynia z downej, średniowiecznej siedziby Świyntej Inkwizycyje.

A wszystko łónczy w całość historyja zabytkowych skrzipiec a ludzi, kierzi zwóli nim byli gotowi sprzedać dusze diobłu. W tej ksiónżce aji miłość je egoistyczno a wyrachowano, a aspóń nieobliczalno; wysoki kónszt je jedynie artykułym handlowym, a na oko szlachetne skutki ni majóm ze szlachetnościóm wiela do czyniynio. To, co by sie mógło zdać piekne a dobre, mo i tak swoji korzynie w downo popełniónych grzychach.

Myślicie, że cosi takigo napisać ni ma możne? Nó, tóm ksiónżke trzeba ganc ajnfach przeczytać samymu. Mnie tak opańtała, żech jóm za dwa miesiónce przeczytoł trzi razy, a nie bedym twierdził, że sie już ku ni nie wrócym.

Co z tych ksiónżek, okrym estetycznych wartości, sie do wyniyść? Każdy zicher wyniesie kapke cosi inszego. W moim przipadku to było poznani, że aji na oko szlachetne intyncyje mogóm sie lehko przerodzić do fanatyzmu, kiery potym je deformacjóm, karykaturóm, nikiedy zaprzeczynim pierwotnej ideje.

Fanatyzm, kiery spoczywo w bezkómpromisowości a czorno-biołym widzyniu świata, splugawi każdóm, aji tóm nejpiekniejszóm myśl, a to nie mówiymy o ideach od samego poczóntku do kónca złych. Je to fanatyzm, kiery na tela zaślepio, że nie pozwolo uwidzieć granice miyndzy ludzkim a zwiyrzyncym. Tej granice, kieróm by człowiek nigdy ni mioł przekroczyć.

Możne bedzie dobre nad tym podumać w dzisiejszym nabitym elektrykóm, przedspisowym czasie.

Andrzej Strokosz