30 lat temu zmarł Józef Czapski. Wybitny malarz i pisarz urodził się w Pradze

30 lat temu w Maisons-Laffitte pod Paryżem zmarł Józef Czapski, znakomity malarz i pisarz, żołnierz wojny z bolszewikami 1920 r. i Wojny Obronnej 1939 r. Więzień sowieckich łagrów w latach 1939-1941. Żołnierz Armii Andersa, gdzie zajmował się poszukiwaniem „zaginionych” oficerów polskich w ZSRS – ofiar Zbrodni Katyńskiej.

Józef Czapski (ur. 3 kwietnia 1896 w Pradze, zm. 12 stycznia 1993 w Maisons-Laffitte) – pisarz, krytyk, żołnierz, współzałożyciel paryskiej „Kultury”, malarz – jeden ze współzałożycieli (w latach 20. XX wieku) Komitetu Paryskiego, ugrupowania, którego twórczość przez pół wieku oddziaływała na sztukę polskich malarzy. Był synem Jerzego Hutten-Czapskiego i Józefy Leopoldyny z domu Thun-Hohenstein oraz wnukiem Emeryka Hutten-Czapskiego, zasłużonego dla Muzeum Narodowego w Krakowie kolekcjonera numizmatów i darczyńcy.

I wojna światowa

Po maturze w 1915 roku rozpoczął studia prawnicze. Po wybuchu I wojny światowej został powołany do wojska – dzięki koligacjom dostał się do carskiego Korpusu Paziów, a po rewolucji bolszewickiej wstąpił do I Pułku Ułanów Krechowieckich dowodzonego przez gen. Józefa Dowbor-Muśnickiego. Z racji poglądów pacyfistycznych przerwał służbę wojskową i zapisał się do Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie. Wrócił do wojska z misją poszukiwania zaginionych w Rosji towarzyszy broni – „krechowiaków”- których bolszewicy rozstrzelali na granicy rosyjsko-fińskiej. Uczestniczył w wojnie polsko-radzieckiej w latach 1919–1920, służąc w pociągu pancernym „Śmiały” w I Pułku Ułanów Krechowieckich.

Po zwycięstwie nad bolszewikami przyjechał do Krakowa, gdzie doznał olśnienia polskością, poznawszy Pamiętnik i Legendę Młodej Polski Stanisława Brzozowskiego oraz dzieła C.K. Norwida. Wkrótce zapisał się do krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, by studiować u Wojciecha Weissa i Józefa Pankiewicza. Wraz z kolegami (m.in. Janem Cybisem, Hanną Rudzką-Cybis, Zygmuntem Waliszewskim, Tadeuszem Piotrem Potworowskim, Arturem Nachtem-Samborskim, Marianem Szczyrbułą, Dorą Berlinerblau, Sewerynem Boraczokiem) założył Komitet Paryski (KP). W 1924 roku kapiści wyjechali do Paryża na studia malarskie. Czapski przebywał tam z przerwami do 1930 roku, studiując pod kierunkiem Józefa Pankiewicza. Po powrocie do kraju intensywnie malował, brał udział w wystawach i pisał na temat sztuki. W 1930 roku współtworzył Instytut Propagandy Sztuki.

Druga wojna światowa

W 1939 roku Józef Czapski został powołany do wojska, dostał się do niewoli sowieckiej i był więziony wraz z innymi żołnierzami i oficerami polskimi przez Armię Czerwoną w Starobielsku, Pawliszczew Borze i Griazowcu. Po układzie Sikorski–Majski (lipiec 1941) został zwolniony i wstąpił do Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR dowodzonych przez gen. Władysława Andersa. Dostał rozkaz odnalezienia na terenie Związku Radzieckiego polskich oficerów i żołnierzy, którzy więzieni w obozach w Starobielsku, Ostaszkowie, Kozielsku i zostali – jak Czapski przypuszczał – rozstrzelani wiosną 1940 roku. Po zerwaniu układu Sikorski–Majski z armią Andersa przeszedł przez Kazachstan, Persję i Irak na Bliski Wschód, gdzie jako oficer w randze majora był odpowiedzialny za Wydział Propagandy i Oświaty Armii Polskiej na Wschodzie.

Pisał wówczas: Przyszedłem do tego wojska z tak odległych światów myśli, tak obcy, a przecie nie przeżyłem już nigdy takiego uczucia jedności, koleżeństwa ludzi najróżniejszych klas, rang, formacji i przekonań, jak wtedy w pułku, kiedy wszystkich połączyło uczucie zagrożenia Polski, a śmierć tuż wiązała wszystkich w zupełnej równości.

Pierwszy numer emigracyjnej „Kultury”

W czerwcu 1947 roku w Rzymie pod kierunkiem Jerzego Giedroycia, swojego podwładnego z Wydziału, wraz z Gustawem Herlingiem-Grudzińskim oraz Zofią i Zygmuntem Hertzami współtworzył pierwszy numer emigracyjnej „Kultury”, której następne zeszyty zaczęły wychodzić już w Paryżu i podparyskim miasteczku Maisons-Laffitte, gdzie cała redakcja zamieszkała po demobilizacji. Tam też założono Instytut Literacki, w którym Józef Czapski wydawał swoje książki, pisząc jednocześnie do „Kultury” niemal do swej śmierci. Po II wojnie światowej Czapski malował i prowadził (od wyjścia w 1942 roku z Rosji Sowieckiej) Dzienniki, które do śmierci były „jego oddechem” każdego dnia. Pisał eseje o malarstwie i recenzje z wystaw. W Polsce po II wojnie, z przyczyn politycznych, jego prace eksponowano rzadko, zwykle przy okazji wystaw malarstwa kapistów.

W 1944 roku Józef Czapski wydał Wspomnienia starobielskie (napisane w 1943), a kilka lat później książkę Na nieludzkiej ziemi, poświęconą polskim oficerom zamordowanym w Katyniu i wielu innych miejscach w Rosji Sowieckiej. Inspirował Andrzeja Wajdę w czasie przygotowań do pracy nad filmem Katyń.

W swoim pokoju i w pokoju swej siostry Marii w Maisons-Laffitte Józef Czapski zgromadził przez 50 lat olbrzymie archiwum (20 metrów bieżących), w tym 278 tomów „Dzienników”, księgozbiór (ponad 3500 książek), materiały warsztatowe, korespondencję i przedmioty codziennego użytku oraz akcesoria malarskie. Rozważał sprzedaż archiwum Uniwersytetowi w Yale (USA). Ostatecznie postanowił na mocy testamentu przekazać swoją spuściznę Muzeum Narodowemu w Krakowie, pomny na fakt, że zbiory muzealne i biblioteczne jego dziadka Emeryka Hutten-Czapskiego przed blisko 100 laty stały się filarem kolekcji tego Muzeum.

Zmarł 12 stycznia 1993 w Maisons-Laffitte.

Informacja: Polonijna Agencja Informacyjna