Sto trzydziesta rocznica urodzin Gustawa Morcinka

Dziś, 25 sierpnia, mija sto trzydziesta rocznica urodzin Gustawa Morcinka.

„A że piszę tylko o Śląsku? Przecież jestem Ślązakiem. Chodzi mi o to, by pisząc o swojej ziemi, przybliżyć Śląsk do Polski i Polskę do Śląska.”

Gustaw Morcinek, Źródło: Jak stałem się pisarzem, w: Nowele wybrane, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1956, s. 19.

Gustaw, a właściwie Augustyn Morcinek, urodził się w roku 1891 w Karwinie jako najmłodszy z czwórki rodzeństwa rodzicom Mariannie i Józefowi.

W roku 1892, kiedy mały Gustaw miał zaledwie osiem miesięcy, w tragicznym wypadku zmarł jego ojciec i cały trud wychowania czwórki dzieci spadł na matkę.

W domu Morcinków panowała więc bieda, jednak mimo to pisarz zawsze wspominał swoje dzieciństwo jako okres radosny, przepełniony zabawą i baśniami, opowiadanymi przez matkę.

W latach 1897 – 1907 (niektóre źródła podają 1905 r.) młody August uczęszczał do szkoły powszechnej w Karwinie. Obrazy ze swoich lat dziecięcych utrwalił w „Czarnej Julce” i wielu  innych utworach dla dzieci i młodzieży.

Natychmiast po ukończeniu szkoły szesnastoletni wówczas August musiał rozpocząć pracę, aby zarobić na swoje utrzymanie. Przez pewien czas pracował w cegielni, lecz prędko porzucił tę mało płatną pracę i został zatrudniony w jednej z karwińskich kopalni. Tam zaczął działać jako bibliotekarz w Stowarzyszeniu Katolickich Robotników „Praca”, co rozbudziło w nim pasje czytelnicze i teatralne. Dobrze zaopatrzona biblioteka stanowiła zaplecze literackie dla rozwijającego się młodego umysłu.

Dzięki pieniądzom, zebranym przez kolegów górników, widzących jego zapał do książek, Morcinek mógł w 1910 roku wyjechać na naukę do Seminarium Nauczycielskiego Męskiego Towarzystwa Szkoły Ludowej w Białej. Studia ukończył w 1914 roku, lecz nie dane mu było wrócić do domu, gdyż został zwerbowany do armii austriackiej, co było trudnym doświadczeniem i opóźniło jego debiut literacki.

Po zakończeniu pierwszej wojny światowej Morcinek zamieszkał w Skoczowie, gdzie podjął się pracy nauczyciela w szkole podstawowej.
W dwadzieścia trzy lata po śmierci Morcinka powstało tam jego muzeum biograficzne, stanowiące oddział Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie.

W tym czasie publikował też w różnych czasopismach śląskich artykuły pedagogiczne i nowele. Rok 1925 był w życiu Morcinka ważny z dwóch powodów. Otrzymał wtedy swoją pierwszą nagrodę literacką — drugie wyróżnienie katowickiej „Polonii”, przyznane za nowelę „Śnieg w słońcu”, a w ostatnim dniu czerwca ożenił się z Zuzanną Lazar, koleżanką z pracy. Małżeństwo to nie trwało jednak długo — w maju 1929 roku zostało unieważnione, a dla pisarza to wydarzenie było wielkim ciosem.

Okres międzywojenny to dla Morcinka czas wytężonej pracy, powstały wtedy jego najsłynniejsze i najbardziej doceniane dzieła — zbiór opowiadań „Serce za tamą” z przedmową Zofii Kossak, później powieść „Wyrąbany chodnik”, „Narodziny serca”, „Gwiazdy w studni”, „Ludzie są dobrzy”, „Uśmiech na dachu” oraz zbiory opowiadań „W zadymionym słońcu”  i „Łysek z pokładu Idy”.

6 października 1939 roku został oskarżony o działalność antyniemiecką, aresztowany przez hitlerowców i osadzony w więzieniu w Cieszynie.
Przez resztę okresu okupacji przebywał w obozach koncentracyjnych, najpierw Sachenhausen, a potem Dachau. Stamtąd pisał do swojej siostry Teresy listy, które zostały później wydane w formie książkowej.

„Każdy z Twoich listów przynosi mi odrobinę naszych Beskidów i Śląska”

– pisał Morcinek do siostry

W czasie jego pobytu w obozach proponowano mu podpisanie Volkslisty, on jednak odmówił.

Po wojnie wyjechał kolejno do Francji, Włoch i Belgii. Do Polski, na Śląsk, powrócił w listopadzie 1946 roku i osiedlił się w Katowicach. Zyskał aktywne poparcie ówczesnych władz i dogodne warunki do pracy, a w swojej twórczości oddawał wtedy głównie doświadczenia z obozów. Jego dzieła jednak nie osiągnęły już jednak takiego uznania jak przed wojną.

Do pracy nauczyciela Morcinek już nie powrócił (pomimo oferowanej mu posady w szkole w Cieszynie). W latach 1952-56 został posłem na Sejm.
Te lata to także czas wytężonej pracy literackiej — wtedy właśnie powstała znana Czarna Julka.

W sezonie teatralnym 1958/59 objął funkcję kierownika literackiego Śląskiego Teatru Lalki i Aktora w Katowicach, którą pełnił do końca życia.
Z tego okresu  pochodzą takie utwory jak: powieść „Siedem zegarków kopidoła Joachima Rybki” oraz „Opowieść o ludziach w pociągu”, „Przedziwne śląskie powiarki”, czy „ Górniczy zakon”.

W utworach Augusta Morcinka dostrzec można autentyzm życia, humor i świeżość. Głównym tematem była dla Morcinka kopalnia, życie i zmartwienia górników. Był pierwszym polskim pisarzem, który wprowadził ten temat do literatury, jego twórczość obejmuje też jednak opowiadania dla dzieci, bajki i legendy ludowe.

August Morcinek zmarł na białaczkę limfatyczną w Krakowie 20 grudnia 1963 roku. Pogrzeb pisarza odbył się 23 grudnia na Cmentarzu Komunalnym w Cieszynie.

Kilkadziesiąt szkół w Polsce przyjęło Gustawa Morcinka za swojego patrona. „Opiekuje się” on dziś szkołami w Mikołowie, Tychach, Rudzie Śląskiej, Poczesnej, Katowicach, Gierałtowicach, Toszku, Skoczowie, Żorach, Rędzinach, Gnojnej, Wejchertowie, Opolu, Gdańsku i Słupsku.

Jeżeli chcielibyście posłuchać prozy tego zaolziańskiego twórcy, Muzeum im. Gustawa Morcinka w Skoczowie udostępnia co jakiś czas na swojej stronie na Facebooku nagrania, na których można posłuchać fragmentów książek i listów Gustawa Morcinka; serdecznie polecam zajrzeć tutaj.

(KS)