Pogotowie językowe. Dlaczego Leszna Dolna, ale Stary Bogumin?

O rozróżnianiu przydawek gatunkujących od jakościowych pisałam ostatnio. Ale co w takim razie z nazwami miejscowości? Dlaczego poprawnymi nazwami są Leszna Dolna, Błędowice Średnie i Łomna Dolna (przymiotnik znajduje się za rzeczownikiem) i jednocześnie poprawne są nazwy Czeski Cieszyn, Stary Bogumin i Nowa Wieś (przymiotnik znajduje się przed rzeczownikiem)? Czy tworzeniem nazw miejscowości rządzi jakaś reguła, czy szyk nazw dwuczłonowych musimy po prostu zapamiętać?

Z tym pytaniem zwróciliśmy się do Komisji Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej (KSNG). W niedługim czasie uzyskaliśmy wyczerpującą odpowiedź od pani prof. Ewy Wolnicz-Pawłowskiej.

W Polsce urzędowe nazwy geograficzne ustala Komisja Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych. W swoich wyborach kieruje się takimi kryteriami jak zgodność brzmienia i pisowni nazwy z zasadami polskiego języka ogólnego, etymologia nazwy, zapisy historyczne, tradycja używania nazwy w lokalnej wspólnocie, częstość występowania na mapach i w innych współczesnych opracowaniach.

W całym zbiorze polskich nazw geograficznych pewne podzbiory są bardziej uporządkowane systemowo, a inne mniej.

Nazwy geograficzne zbliżone do terminów, stosowane głównie w języku specjalistycznym (jak np. nazewnictwo regionów geograficznych czy mórz i oceanów), mają charakter systemowy i przydawka gatunkująca występuje zawsze po rzeczowniku, np. Pojezierze Mazurskie, Ocean Spokojny. Podobne zasady zastosowano przy standaryzacji nazw wodnych w Polsce, z tym, że przymiotniki odmiejscowe stoją zawsze na drugiej pozycji (np. Jezioro Powidzkie), ale przymiotniki charakteryzujące na początku (np. Czarna Struga).

Przy innych nazwach obiektów fizjograficznych oraz przy nazwach wszelkich osad ludzkich, Komisja odeszła od kryterium systemowości na rzecz uzusu (zwyczaju) i tradycji, ponieważ taka była wola mieszkańców. Stąd mogą występować zarówno formy typu Górne Brzeziny, jak i Borki Górne.

Można jednak mówić o pewnych tendencjach także w uzusie, np. przymiotnikowe człony odmiejscowe zazwyczaj stosuje się na drugiej pozycji, np. Borek Strzeliński, Górki Niemojewskie. Przy członach „odetnicznych” jest już różnie, np. Czeska Wieś, Czeski Cieszyn, Polska Wola, Ruski Bród, ale Posada Ruska, Rawa Ruska, Królik Polski.

Wynika więc z tego, że szyk w nazwach dwuczłonowych musimy zapamiętać. Nie wydaje się to jednak trudne, ponieważ we wszystkich dwuczłonowych nazwach miejscowości zaolziańskich, w których występują określenia wskazujące na usytuowanie, czyli ‘dolna’, ‘średnia’, ‘górna’, przymiotnik znajduje się na drugiej pozycji, mamy więc takie nazwy jak Leszna Dolna, Sucha Średnia i Łomna Górna. Natomiast przymiotniki: czeski, nowy/-a/-e, stary/-a/-e znajdują się na pierwszej pozycji, czyli Czeski Cieszyn, Czeski Puńców, Nowy Bogumin i Stare Miasto.

W razie wątpliwości można daną miejscowości sprawdzić w Urzędowym Wykazie Polskich Nazw Geograficznych Świata:

(SG)