Pogotowie językowe. Jaki żupan, taki sarmata

Kilkanaście lat temu mój mąż pewnego jesiennego wieczoru oznajmił, że idzie poszukać swojego żupana. Było to w czasach, gdy nie znałam jeszcze języka czeskiego. Stanęłam jak wryta, patrząc na niego, jak oddala się w kierunku łazienki. Czy ja dobrze usłyszałam? Żupan? Chodzi o staropolską męską szatę noszoną w XVI wieku przez sarmatów? Czy mój ukochany za chwilę wyskoczy w atłasowej szacie przewiązanej wzorzystym, jedwabnym pasem?

Kto wie? Zaolzie to wyjątkowa kraina, która potrafi zdumiewać na każdym kroku. Być może tutejsi mężczyźni w akcie patriotyzmu chodzą po domach w żupanach? Na szczęście nie musiałam się nad tym zbyt długo zastanawiać, ponieważ mój wybranek szybko wrócił. Jakież było moje zdziwienie, gdy okazało się, że szata, którą mój mąż nazywa żupanem, owszem, sięga do kostek i jest przewiązana pasem, jednak na tym podobieństwo się kończy. Mój mąż wrócił ubrany w zwykły męski szlafrok.

Żupan żupanowi nie równy

Po polsku żupan to staropolska męska szata noszona w XVI wieku jako ubranie wierzchnie. Od połowy XVII wieku był noszony pod kontuszem i stanowił wraz z nim szlachecki ubiór narodowy. Taki strój noszony był nie tylko przez szlachtę, ale także przez mieszczaństwo, a z czasem przez bogatszych chłopów. Od XVII w. żupan i kontusz były powszechnie uważane za część polskiego stroju narodowego.

A co oznacza żupan (czes. župan) po czesku? To zwykły szlafrok, czyli luźny strój domowy w formie płaszcza, zakładany na piżamę lub nocną koszulę.

Gdy wyjaśniliśmy już sobie z mężem, czym dla każdego z nas jest żupan, mój mąż skomentował całą sytuację autoironicznymi słowami: „No cóż. Jaki żupan, taki sarmata”. (Natomiast ja do dzisiaj, widząc męża w szlafroku, nie mogę od siebie odpędzić wizji sarmaty w żupanie).