CIESZYN, BAŻANOWICE / W listopadzie b. r. minie 130 lat od śmierci wybitnego działacza społecznego i narodowego, publicysty, redaktora i wydawcy gazet Pawła Stalmacha.
Paweł Stalmach urodził się 13 sierpnia 1824 roku w dworze arcyksiążęcym w Bażanowicach, gdzie jego ojciec Jan był urzędnikiem Komory Cieszyńskiej. Kiedy miał sześć lat, rodzice zaczęli go uczyć czytania i pisania. Jako podręcznik posłużył najpierw czeski elementarz, później polski Nowy Testament. Kiedy w 1831 roku ojciec przeniósł się do Pogwizdowa, Paweł był już zdolny uczyć inne dzieci czytania i pisania.
Macierz Ziemi Cieszyńskiej wydała w 2005 roku publikację Paweł Stalmach (1824 – 1891), której autorem jest Kazimierz J. Węgrzyn. W książeczce tej można przeczytać, że po krótkim pobycie w Pogwizdowie, rodzina Stalmachów przeprowadziła się do Cieszyna.
W mieście nad Olzą uczęszczał do ewangelickiej szkoły trywialnej, w której nauka obejmowała tzw. trywium, czyli czytanie, pisanie i liczenie. Potem kontynuował naukę w cieszyńskim gimnazjum ewangelickim, gdzie w 1842 roku założył wraz z kolegami Stowarzyszenie Uczących się Języka Polskiego.
Źródło: Polona.pl, autor: Jan Styfi
W 1843 roku Stalmach udał się na studia filozofii do ewangelickiego liceum w Bratysławie. Całą drogę przebył pieszo. Lata studiów nie były łatwe. Udzielał lekcji i przepisywał pracę naukową jednego z profesorów. Jednym z wykładowców był Ľudovít Štúr, wykładający filozofię, historię i literaturę słowiańską, który był wielkim wzorem dla polskich działaczy XIX wieku. Do jego uczniów należał również Paweł Stalmach.
Pod wpływem Štúra rozpoczął działalność narodową, wydając na przykład pierwsze polskie czasopismo „Tygodnik Cieszyński” (później „Gwiazdka Cieszyńska”) – w Cieszynie. Po ukończeniu studiów filozoficznych Stalmach powrócił do miasta nad Olzą, zamierzając po wakacjach studiować teologię w Wiedniu.
W czasie pobytu w Cieszynie przedstawił ówczesnemu burmistrzowi Ludwikowi Kluckiemu plan wydawania polskiej gazety, prosząc go o wsparcie. Klucki pochodził z Moraw (urodził się w Hranicach) i był gorliwym propagatorem idei słowiańskiej. Obiecał pomóc Stalmachowi.
Stalmach spędzał w Wiedniu wszelki wolny czas w bibliotece, gdzie robił notatki, które później wykorzystywał w założonej w Cieszynie gazecie. Ponadto wiedząc, że Polacy na Śląsku śpiewają z czeskich kancjonałów, począł pracować wraz z Jerzym Heczką nad polskim śpiewnikiem, który ukazał się drukiem w 1865 roku. W 1848 roku Stalmach wziął czynny udział w Wiośnie Ludów w Wiedniu.
Po ukończeniu studiów Stalmach uczestniczył wraz z innymi Ślązakami w Zjeździe Słowiańskim w Pradze. 5 sierpnia 1848 roku objął redakcję „Tygodnika Cieszyńskiego” w Cieszynie. Był też inicjatorem powstania wielu polskich stowarzyszeń np. Czytelni Polskiej czy Biblioteki Polskiej dla Ludu Księstwa Cieszyńskiego.
Od 1851 roku kontynuował wydawanie gazety pod inną nazwą — ”Gwiazdka Cieszyńska”. Jej redaktorem pozostał prawie do końca życia. Jego najważniejszym przedsięwzięciem było założenie Macierzy Szkolnej dla Księstwa Cieszyńskiego w 1885 roku.
Stalmach jako prezes Macierzy położył wielkie zasługi w powołaniu polskiego szkolnictwa podstawowego i średniego. W 1887 roku w zamian za dożywotnią rentę przekazał ”Gwiazdkę Cieszyńską” Komitetowi Katolickiego Duchowieństwa, służąc nowym redaktorom radą i pomocą. Ostatnie lata spędził na pisaniu pamiętników oraz wydawaniu własnych utworów literackich m.in. Księgi Rodu Słowiańskiego 1889 i Cieszymir.
Ze swą żoną Anną miał ośmioro dzieci. Sześcioro z nich zmarło w dzieciństwie, dwie córki Paulina i Olga opuściły ten świat po osiągnięciu pełnoletności. Paweł Stalmach zmarł 13 listopada 1891 roku w Cieszynie. Przed śmiercią podobno przeszedł na katolicyzm. Pochowany jest w Alei Zasłużonych na Cmentarzu Komunalnym w Cieszynie, we wspólnym grobie z Karolem Miarką i księdzem Ignacym Świeżym.
(gam)
