Choć nie wiadomo, czy istniała, jej kult w tradycji polskiej był zawsze żywy

Legenda o świętej Barbarze, jak większość opowieści hagiograficznych, mrozi krew w żyłach. Święta Barbara była córką Dioskura z Heliopolis w Bitynii, wysoko postawionego urzędnika.

Bez wiedzy ojca przyjęła chrzest i złożyła ślub dozgonnej czystości jako oblubienica Chrystusa. Gdy ojciec się o tym dowiedział, zamknął ją w wieży bez okien, z wymalowanymi na ścianach wizerunkami pogańskich bożków. Poddawał ją torturom, aby wyrzekła się Chrystusa. Z pomocą murarzy udało jej się zbiec z więzienia. Dopadli ją jednak siepacze ojca. Zginęła męczeńską śmiercią przez ścięcie głowy mieczem. Wcześniej poddano ją okrutnym torturom.

Choć usunięto jej imię z litanii świętych kościoła katolickiego – ze względu na wątpliwości związane z jej istnieniem – nadal jest przedmiotem kultów lokalnych. Najczęściej przedstawiana jest w stroju królowej w koronie. W ręku trzyma palmę męczeństwa lub kielich z Hostią. Często u jej stóp stoi wieża. Przedstawiana jest również z mieczem w ręku.

Na terenach Polski kult św. Barbary był niezwykle żywy już od średniowiecza. Najstarsze ślady obchodzenia jej święta pochodzą z katedry królewskiej na Wawelu. W tym czasie wznoszono pierwsze kościoły pod jej wezwaniem. Wyrazem kultu były również dzwony kościelne fundowane przez hutników, górników i robotników. Umieszczano na nich napisy wotywne z prośbą o ochronę.

Opiekunka pracowników narażonych na nagłą i nieoczekiwaną śmierć

Święta Barbara jest patronką dobrej śmierci, opiekunką w czasie pożarów, chorych na dżumę i przede wszystkim przedstawicieli tych zawodów, którzy narażeni są na nagłą i nieoczekiwaną śmierć, czyli górników, hutników, marynarzy rybaków, żołnierzy, kamieniarzy, murarzy itd.

Najbardziej jednak kojarzona jest z zawodem górnika. Legenda mówi, że w trakcie ucieczki z wieży przed świętą rozstąpiły się skały, gdzie przez chwilę mogła znaleźć schronienie. Dlatego właśnie górnicy i ich rodziny szukali opieki za wstawiennictwem św. Barbary. Wierzono, że ci, którzy zwracają się do niej z modlitwą, zostaną otoczeni opieką w razie nieszczęścia. Św. Barbara ukazywała właściwą drogę zbłąkanym, a umierającym na dole pomagała przyjąć Najświętszy Sakrament.

Jeszcze kilka lat po II wojnie światowej górnicy ze Śląska przed zjazdem na dół modlili się w cechowni przed wizerunkiem św. Barbary. Kult świętej Barbary przejawiał się również w codziennym życiu. Gdy ojciec wychodził z domu na „szychtę”, matka polecała go opiece św. Barbary.

Barbórka w tradycji górniczej rozpoczynała się poranną mszą świętą w kościele lub w cechowni przy figurze św. Barbary. Następnie odbywał się uroczysty przemarsz orkiestry górniczej między osiedlami zamieszkanymi przez górników oraz ich rodziny. Rangę święta podkreślały mundury górnicze z barwnymi pióropuszami i wnoszone na mszę świętą górnicze sztandary. Po południu odbywała się zabawa połączona z poczęstunkiem.

Wróżby matrymonialne i meteorologiczne

Z kolei na Pomorzu do św. Barbary modlili się flisacy, rybacy i marynarze. Na Lubelszczyźnie czczono św. Barbarę jako opiekunkę burzy. W polskiej tradycji św. Barbara czczona była także przez pany i ich narzeczonych. W wielu regionach Polski 4 grudnia wkładano do wody zerwaną gałązkę z drzewka wiśniowego, która miała zakwitnąć na Boże Narodzenie, zwiastując tym samym obfite plony. W ten sam sposób wróżyły sobie panny – jeżeli gałązka zakwitła, miały szybko wyjść za mąż.

Ze św. Barbarą łączono również wiele przysłów meteorologicznych, np. „Święta Barbara po wodzie – Boże Narodzenie po lodzie”, „Jak na Barbarę ciecze, to się zima odwlecze”, „Barbara zmrozi, Mikołaj lód wozi”, „Niech każdy pamięta, jaka Barbara, takie święta”.

Do dzisiaj kult świętej Barbary jest żywy szczególnie na Górnym Śląsku. Choć dziś wiemy, że święta Barbara prawdopodobnie nie była postacią historyczną, wiara w jej wstawiennictwo jest prawdziwa i niezachwiana.