Literatura na dobre czasy. Renata Putzlacher

Biblioteki zamknięte, księgarnie też. A wiadomo, że teraz potrzebne nam pozytywne myślenie i pogoda ducha.

Poprosiliśmy zatem naszych literatów, by udostępnili dla was urywki swojej twórczości. Zareagowali bardzo pozytywnie, dzięki czemu dziś możemy opublikować pierwszą część cyklu.

Życzymy przyjemnej lektury!

Renata Putzlacher

Z POGRANICZA

METAXU

Mohikanie sami siebie nazywali „Ludźmi rzeki” albo „Ludem znad wody, która nigdy nie jest nieruchoma”. Gdybym miała wybrać sobie indiańskie imię, brzmiałoby: „Ta, która stoi na moście”. W rodzinnych opowieściach zawsze pojawiał się jakiś most, zmieniały się tylko rzeki, most był zawsze, by można było na nim stać i wypatrywać, skąd przyjdą nasi albo obcy. W czasie wojny, a potem już nawet w międzyczasie, nasi często stawali się obcymi, jak to na pograniczu. Czasem wystarczyło stać na moście i zastanawiać się, jakie po zejściu na stały ląd zastanie się państwo. Granice, zwłaszcza te na rzekach, bywają płynne.

Most zawsze kojarzył mi się z zawieszeniem, z niedookreśleniem. Stojąc na środku mostu granicznego jesteś bezpaństwowcem, bo to jest miejsce dla tych, którzy lubią balansować pomiędzy. „Stoję na granicy dwóch światów, w żadnym nie czuję się u siebie.” To z Tomasza Manna.

Wsiadasz do pociągu, który ma cię zawieźć z miejscowości A do miejscowości B. Robisz wdech i twoje życie ulega pozornemu zatrzymaniu. Siedzisz i jednocześnie się poruszasz. Nie ma jedności czasu i miejsca. Podróż też jest zawieszeniem, niedookreśleniem. Kim jesteś w tym czasie? Mieszkańcem jakiego miasta? Obywatelem jakiego państwa? Bycie „pomiędzy”, metaxu – to z Simone Weil. Wreszcie przybywasz do celu i przychodzi pora na wydech. Może westchnienie ulgi. Nie ma już niepewności, jest stały ląd pod nogami.

Moja rodzina stanowczo zbyt wiele czasu spędzała na mostach i w pociągach. To jakiś nakaz? Zew? Der Zwang.

Z POGRANICZA

Co się łamiesz stara powiedział
tak samo jest w Görlitz
na Orawie Spiszu i w Komárom
Tamci przechodzą przez granicę
po wasze żarcie a ci
nasi znaczy się
idą w drugim kierunku po ciuchy
Takie krążenie ludzi w przyrodzie
Ty trwasz wiernie na placówce
a ja tam i z powrotem jak oblatywacz
Co się łamiesz pocieszał mnie czkając
ważne że wódka jest wszędzie Po tej
i po tamtej stronie Na tym
i na tamtym świecie

PYTANIA O TOŻSAMOŚĆ

Życie Gustawa Mahlera było rozpięte między wieloma sprzecznościami. Mój ulubiony kompozytor zawsze i wszędzie czuł się obco: „Jestem skazany na potrójną bezdomność: jako Czech między Austriakami, jako Austriak między Niemcami i jako Żyd wobec reszty świata”. Mój ulubiony poeta Josif Brodski na pytanie, kim jest, odpowiedział kiedyś: „Jestem Żydem, poetą rosyjskim, eseistą angielskim i obywatelem amerykańskim”.

Pytania o tożsamość – takie dostałam zadanie do odrobienia. I paradoksalnie szukam odpowiedzi u żydowskich artystów. Być może dlatego, że ich korzenie są jeszcze bardziej poplątane. Moich praprzodków po mieczu nikt znikąd nie wyganiał, nie zamykano ich w gettach ani w rezerwatach. Mieli jasne włosy i szaro-niebieskie oczy, wierzyli w swojego katolickiego Boga i znali język niemiecki, który nie rezonuje w mej duszy. Byli u siebie, choć nie ogarniali wzrokiem ogromnych połaci austriackiej, a później austro-węgierskiej monarchii. Przewędrowali ją z południa na północ, z zachodu na wschód „aż po kresów kres”, omijając Górne Węgry, tereny dzisiejszej Słowacji, skąd przyszła do Cieszyna Rozalia Wiesner. Pod koniec życia zatoczyła krąg i stamtąd wyruszyła w swoją ostatnią podróż…

Gdy z kolei ja zatoczyłam krąg i z Cieszyna, do którego przywędrował mój dziadek, ruszyłam razem z moimi najbliższymi na południe, do Brna, zatrzymałam się na chwilę w regionie Pálava i zrozumiałam, że to jest moje metaxu, moje „skąd przychodzimy, kim jesteśmy, dokąd idziemy”. Nie osiadłam tam, żeby nie utracić tej kruchej pewności.

Malownicze ruiny na wzgórzach, białe skały, winnice, morelowe sady i lustro wody gdzieś w dole, a także pogodni ludzie, ich spracowane dłonie i delikatne podniebienia. Tu już w III wieku, za panowania cesarza Marka Aureliusza Probusa, żołnierze rzymscy z Legionu X Gemina z Vindobony (późniejszy Wiedeń), budując przyczółek obronny pod wzgórzami Pálavy, założyli pierwsze winnice.

Miałam wrażenie, że już tu kiedyś byłam, od razu poczułam się „u siebie”, co do tej pory nie zdarzało mi się w obcych regionach. Moi praprzodkowie przywędrowali na północ ze Styrii, krainy historycznej, która dziś należy do Austrii, a jej południowa część do Słowenii. Tu leży Maribor, miasto muzyków i malarzy – i pewnie jakaś prapamięć o korzeniach oraz to, co jest lotne, słowiańskie i śpiewne we mnie, bierze się właśnie stamtąd, z gleby, która zasila również starą trtę, najstarszą udokumentowaną winorośl na świecie.

RACHELA (piosenka)

Dziewczyno czarnowłosa, zwiastunko chochoła,
imienniczko semickiej patronki Wesela,
moja siostro przybrana, twe imię Rachela,
dzisiaj w noc szabasową cię przyzywam, wołam.

Wciąż tęskniąca do ziemi, którą obiecano,
druga strono monety, twoim godłem gwiazda,
Rachelo z międzywojnia i z mojego miasta,
która żyłaś w porywach, lecz nigdy na całość.

Rachelo nie z tej bajki, z innego wymiaru,
która tłuczesz się we mnie wraz z grzechotką serca,
Bogu świeczkę, a tobie ogarek poświęcam,
przaśny chleb w święto Pesach, modlitwę nieśmiałą.

Kobieto z mego miasta, dziwniejsza ode mnie,
o germańskim nazwisku, choć nie byłaś Niemką,
mknąca w chuście do mykwy Menniczą po ciemku,
za pan brat z tajemnicą, poznać ją daremnie.

Śladami przodków idąc, ciebie napotkałam,
na starej fotografii cień twego uśmiechu,
w kocich łbach na Bóżniczej dawnych kroków echo,
synagogi sylwetkę jak z płócien Chagalla…

Szabasowa noc czarów, świece i czerń tiulu,
wrócił mąż z synagogi, aniołów nie widzisz
pochylonych nad stołem, płyną modły w jidisz
i obrządek tak obcy, a bliski do bólu.

Stary rebe dmie w szofar, anioły się bawią
wieża Babel piastowska jeszcze stoi niema,
jidisz miesza się z polskim, drugiej wojny nie ma,
Olza płynie, a nad nią nie zburzony Avion.

NA GRANICY

– Panie burmistrzu, nazywam się Singer i chciałbym zszyć to miasto.

– Które?

– Teschen. To znaczy Cieszyn i tę część za rzeką, Cieszyn Zachodni. Te trzy mosty nie utrzymają materii, ona się rozjedzie, popruje. I podryfują te miasta, jedno na północ, drugie na południe. Ta rzeka rozleje się, rozkrwawi, już teraz wygląda jak blizna. Panie burmistrzu, jeszcze jest czas, trzeba szyć…

– Ponosi was fantazja, Singer. Lepiej mi powiedzcie, czy taka ryba złowiona w granicznej rzece jest polska czy czeska?

– To… to jest nasza ryba. Żydowska… Ja, jidische fisch…

– Ryby nie mają głosu, Herr Singer.

KTO TY JESTEŚ?

Mogłabym powtórzyć za Edwardem Balcerzanem: „Przytrafiło mi się dzieciństwo wielojęzyczne, które zaważyło i na moich gustach literackich, i na próbach poetyckich, i wreszcie na zainteresowaniach przekładem”. Wielojęzyczność otaczała mnie od początku mojego życia, dzieciństwo i młodość spędziłam bowiem w Czeskim Cieszynie, opisanym później przeze mnie jako miasto niejednoznaczne, dziwne i schizofreniczne, którego mieszkańcy inaczej się modlą, rozmawiają w innym języku, a jeszcze w innym proszą o chleb. Liczni cieszynianie mówią do dziś gwarą, w której pobrzmiewają zwroty staropolskie, wtrącenia niemieckie i zapożyczenia z języka czeskiego. Miejscowi Polacy i Czesi wyruszają zugiem z bahnhofu w świat, który jest bardziej jednoznaczny. Wystarczy tylko wybrać odpowiedni kierunek. Na północ od dworca, za rzeką Olzą, rozciąga się ziemia, w której mówi się po polsku. Jadąc na wschód, można dotrzeć do kraju, w którym dominuje język słowacki. Gdy Polak z Zaolzia wyruszy na zachód i południe, miejscowi Morawianie i Czesi uważać go będą za ostrawianina, bowiem mieszkańcy Ostrawy i okolic mają ich zdaniem tzw. krótkie dzioby (nie rozróżniają w wymowie długich i krótkich samogłosek).

W dzieciństwie nie marzyłam o poznawaniu obcego, wielobarwnego świata, który rozciągał się za opłotkami. Żyłam w niezrozumiałym, wieloznacznym świecie, który dopiero po przekroczeniu granicy stawał się jednoznaczny. Tylko jedna rzecz była pewna – że jestem Słowianką, chociaż nazwisko odziedziczyłam po przodkach ze Styrii. W czasie krakowskich studiów zaczęłam pytać (zgodnie ze słowami czeskiego hymnu): „Gdzie jest mój kraj?”. W języku polskim czeskie słowo mateřština, kojarzące się z matką, oznacza język ojczysty. Mój ojciec urodził się w Czechosłowacji, moja matka w Polsce. Językiem moich snów, wyobrażeń i wierszy był i jest język polski. Polština. Moje pierwsze słowa były polskie, pierwsze książki czytałam właśnie w tym języku.

Sygnałem, że świat nie jest jednoznaczny, był Katechizm polskiego dziecka Władysława Bełzy: „Kto ty jesteś? Polak mały”. Czy ja jako „Polka mała” mieszkałam „między swemi w polskiej ziemi”? Nie. Moi rówieśnicy z podwórka popisywali się przecież znajomością czeskich wierszyków i piosenek, w których „skakał pies przez owies”, a „kot wyłaził z dziury”. W polskim wierszyku pojawiało się tylko jedno zwierzę, orzeł biały, a także krew i blizny. Nikt go jednak w naszej osiedlowej piaskownicy nie rozumiał. „Kim ja jestem?” Z tym pytaniem pobiegłam do rodziców, bo nagle przestraszyłam się, że nie mam ojczyzny…

BRODSKI

Jest w tomiku Dalsze okolice Czesława Miłosza taki wiersz: „Siedzieliśmy pijąc wódkę, Brodski, Venclova / Ze swoją piękną Szwedką, ja, Richard, / Koło Art Gallery, pod koniec stulecia…” (Rozmowa). Nieraz oczyma duszy swojej próbowałam sobie wyobrazić ten obrazek: trzej wielcy emigranci, wykładowcy amerykańskich wyższych uczelni, Rosjanin Josif Brodski, Litwin Tomas Venclova i Polak z Litwy, autor wiersza. Cóż za niezwykłe towarzystwo, jakiś stolik, w tle z pewnością drapacze chmur i koniec stulecia za pasem. W najśmielszych przypuszczeniach nie mogłam sobie wówczas wyobrazić, że mogłabym być naocznym świadkiem takiej przyjacielskiej rozmowy. W wierszu o podobnym tytule Venclova kusił: „Wstąp w ten krajobraz. Jeszcze tutaj ciemno. / Brzeg się odbija w poczerniałym oknie” (Rozmowa w zimie). Nawet gdyby stać mnie było na samolot, nawet gdybym zdecydowała się przybić do tamtego brzegu, nie udałoby mi się zobaczyć ich razem; Miłosz wykładał w Berkeley, Venclova w New Haven, a Brodski w Nowym Jorku. A jednak byłam świadkiem ich spotkania, nie opuszczając Śląska.

W czerwcu 1993 roku Katowice przez kilka dni były niekwestionowaną stolicą literatury. Zjechali tu bowiem literaci i naukowcy na miarę światową, a wśród nich dwaj laureaci literackiej Nagrody Nobla za rok 1980 i 1987, Czesław Miłosz i Josif Brodski, który stał się przyczyną całego tego literacko-intelektualnego zamieszania. Uniwersytet Śląski bowiem zainicjował niecodzienną uroczystość nadania Brodskiemu tytułu doktora honoris causa. I oto słowo stało się ciałem – poeta deklamował z niepowtarzalnym wschodnim zaśpiewem swoje Divertimento litewskie, a przysłuchiwali mu się siedzący obok Miłosz i Venclova.
Rozalia Wiesner, właścicielka cieszyńskiej kawiarni Avion i poeta Josif Brodski towarzyszą mi od lat. Z jakiegoś niepojętego powodu wędrowałam śladami dwojga Żydów i nagle ich ścieżki nieoczekiwanie przecięły się w styczniu 1996 roku. Podczas przygotowań premierowego wieczoru pt. W kawiarni Avion, której nie ma, zadedykowanego pani Rozalii, dotarła do nas hiobowa wieść, że Josif Brodski zmarł we śnie na serce, które dokuczało mu już od dawna. Na biurku miałam jego świeżo wydany tomik Fin de siècle. Przypomniał mi się wówczas wiersz Brodskiego o tym samym tytule, rozpoczynający się od słów: „Wiek już się kończy, wcześniej skończę ja”. A więc wiedział, przeczuwał… Patrzyłam na jego tomiki, na autograf, który trzy lata temu „wystałam” w dwugodzinnej kolejce, i wiedziałam, że już nie dojdzie do spotkania trzech poetów ani w Nowym Jorku, ani tym bardziej w Katowicach. Zresztą poeta sam napisał o tym w swym „schyłkowym” wierszu: „W barze nie spotkasz kumpla ze schyloną głową, / który próbuje wznieść się ponad sobą, /anioła w szafirową sukienkę odzianego”.

Wiersze i fragmenty książki „W kawiarni Avion, której nie ma” Renaty Putzlacher