Jutro nastanie całkowite zaćmienie Księżyca. Gry kolorów na tarczy naszego satelity nie wolno przegapić

W niedzielę 7 września 2025 nastanie jedno z najciekawszych zjawisk astronomicznych tego roku – po marcowym częściowym zaćmieniu Słońca nadchodzi całkowite zaćmienie Księżyca! Będzie to pierwsze całkowite zaćmienie Księżyca widoczne w Europie Środkowej od ponad 6 lat. Prognoza zapowiada sprzyjającą pogodę. Podczas zaćmienia będzie można również dostrzec planetę Saturn.

W przyrodzie występuje wiele rozmaitych zjawisk okresowych, do których przywykliśmy już od dzieciństwa tak bardzo, że nie zawsze zwracamy na nie uwagę. Od czasu do czasu jednak następuje dość niezwykły i interesujący fenomen – zaćmienie Słońca lub Księżyca, który nie umyka ludzkiej uwadze. Istotę tych zjawisk znamy, dlatego nie wywołują one już paniki, jak w przeszłości, lecz przeciwnie – dla wielu osób ich obserwacja stanowi niepowtarzalne chwile przygody i romantyki.

Zaćmienia Księżyca w historii

Zaćmienia Słońca i Księżyca przyciągały uwagę ludzi od najdawniejszych czasów i dlatego posiadamy o nich przekazy sięgające początków ludzkiej cywilizacji. Ograniczając się jedynie do zaćmień Księżyca, można zauważyć, że niejedno z nich wpłynęło na bieg wydarzeń historycznych.

Na przykład zaćmienie z 413 roku przed naszą erą, które spowodowało panikę wśród greckiej floty u wybrzeży Sycylii, co z kolei zaważyło na wyniku wojny peloponeskiej. Zaćmienie z 331 roku przed naszą erą pozwoliło historykom na dokładne datowanie bitwy pod Arbelą, w której Aleksander Wielki pokonał Dariusza III – ostatniego perskiego Króla Królów z dynastii Achemenidów.

W przeddzień bitwy pod Pydną w 167 roku przed naszą erą, w której rzymski konsul Aemilius Paulus pokonał króla Macedonii Perseusza, Sulpicius Gallus zinterpretował trwające wówczas zaćmienie Księżyca jako pomyślny znak. Natomiast przepowiednia zaćmienia Księżyca, dokonana przy pomocy tablic astronomicznych 21 lutego 1504 roku, ocaliła życie Krzysztofa Kolumba i wszystkim jego towarzyszą podczas czwartej wyprawy przez Atlantyk przed głodem i wrogo nastawionymi Indianami.

Istota zaćmienia Księżyca

Ziemia i Księżyc są ciemnymi ciałami oświetlanymi przez Słońce, a więc rzucają cień. Od czasu do czasu Księżyc w całości lub częściowo wchodzi w cień rzucany przez Ziemię. Wówczas obserwujemy całkowite lub częściowe zaćmienie Księżyca. Powstanie zaćmienia księżycowego jest więc uwarunkowane ustawieniem Słońca, Ziemi i Księżyca w przybliżeniu na jednej linii.

Zaćmienia Księżyca są widoczne wszędzie tam, gdzie Księżyc znajduje się nad horyzontem. Oznacza to, że obserwować je można z tej półkuli Ziemi, na której w danej chwili trwa noc. Czas trwania całkowitego zaćmienia Księżyca, w porównaniu z całkowitym zaćmieniem Słońca, jest nieporównanie dłuższy i może wynosić nawet do 3,8 godziny. W skali całej planety liczba zaćmień Słońca jest 1,54 raza większa niż liczba zaćmień Księżyca. Dzieje się tak dlatego, że warunki do wystąpienia zaćmienia Słońca są korzystniejsze niż do zaćmienia Księżyca. Z punktu widzenia danego miejsca obserwacji zaćmienia Księżyca są jednak częstsze, ponieważ można je oglądać zawsze z całej półkuli Ziemi, podczas gdy zaćmienia Słońca widoczne są jedynie w wąskim pasie, przez który przechodzi stożek cienia rzucanego przez Księżyc.

Wydawać może się, że podczas całkowitego zaćmienia Księżyca ciało to nie powinno być w ogóle widoczne. Tak by było istotnie, gdyby Ziemia nie była otoczona atmosferą. Jednak atmosferę posiada i w niej część promieniowania słonecznego załamuje się i dociera do powierzchni Księżyca. Dlatego w czasie zaćmień Księżyc widzimy, jednak jest on znacznie słabiej oświetlony i ma barwę czerwonawobrązową.

Przebieg zaćmienia Księżyca

Najbliższe całkowite zaćmienie Księżyca rozpocznie się w niedzielny wieczór 7 września 2025 nad wschodnim horyzontem, kiedy to po przeciwnej stronie zachodzić będzie Słońce. W Cieszynie nasza Dzienna Gwiazda zanurzy się pod zachodni horyzont o godzinie 19:16, a Księżyc wzejdzie spod wschodniego horyzontu o godzinie 19:13, czyli 17 minut przed rozpoczęciem całkowitego zaćmienia. Dzięki temu będzie można obserwować to zjawisko już w czasie zaawansowanego zmierzchu na jasnym tle nieba. W miejscowościach leżących na zachód od Cieszyna, tam, gdzie Księżyc wzejdzie po rozpoczęciu całkowitego zaćmienia, z trudnościami będziemy go odnajdywać na jasnym tle nieba.

Częściowe zaćmienie rozpocznie się już o godzinie 18:27, czyli w chwili, gdy Księżyc znajdować się będzie jeszcze pod horyzontem. Zobaczymy więc wschód Księżyca już zanurzonego znaczną częścią tarczy w cieniu Ziemi, tuż przed fazą całkowitą.

Całkowite zaćmienie Księżyca rozpocznie się o godzinie 19:30 bardzo nisko nad wschodnim horyzontem. Ta faza zaćmienia będzie z powodu jasnego jeszcze nieba o zmierzchu bardzo trudna do obserwacji. W momencie rozpoczęcia fazy całkowitej Księżyc będzie dopiero wschodził i trzeba będzie poczekać na większe ściemnienie nieba.

Maksimum zaćmienia nastanie o godzinie 20:11, kiedy to już czerwony Księżyc na czystym niebie będzie dobrze widoczny. W miarę jak niebo będzie ciemniało, a nasz satelita ustawicznie będzie wznosił się nad horyzontem, zobaczymy go wyraźniej jako krwistoczerwony dysk. Faza całkowitego zaćmienia zakończy się o godzinie 20:52, kiedy to Księżyc będzie już ponad 12 stopni nad południowo-wschodnim horyzontem.

Podczas maksymalnej fazy zaćmienia Księżyc zbliży się północnym brzegiem do środka ziemskiego cienia, przez co zaćmienie będzie stosunkowo ciemne, a sama faza całkowita potrwa 1 godzinę 22 minuty i 6 sekund. Będzie to zatem jedno z najdłuższych całkowitych zaćmień tego dziesięciolecia.

Jeszcze przez około godzinę będzie można obserwować wychodzenie Księżyca z cienia Ziemi, częściowe zaćmienie zakończy się o godzinie 21:56. Wtedy Księżyc znajdzie się już wysoko nad południowo-wschodnim horyzontem i nadal gołym okiem będzie można zauważyć, że jego prawy górny brzeg jest nieco ciemniejszy z powodu przebywania w półcieniu Ziemi. Zjawisko to będzie stopniowo zanikać i po około 15-20 minutach zaćmienie półcieniowe będzie można zarejestrować jedynie fotograficznie. Koniec całego zaćmienia nastąpi o godzinie 22:55.

Wszystkie czasy podane są w obowiązującym u nas czasie środkowoeuropejskim letnim.

Gdzie i jak obserwować

Do obserwacji zaćmienia wybieramy (idealnie dzień dwa przed zjawiskiem) odpowiednie miejsce z odsłoniętym po sam horyzont niebem wschodnim, południowo-wschodnim, bez zabudowań, drzew i innych przeszkód, które mogłyby nam zakryć Księżyc. W praktyce znaczy to oddalić się na wschód od wszelkich zabudowań, a w przypadku obserwacji z miasta znaleźć się na jego maksymalnie wschodnich peryferiach. Najlepiej wspiąć się na wzniesienie lub pobliską górkę z odsłoniętym horyzontem.

Do obserwacji zaćmienia nie potrzeba żadnych instrumentów optycznych ani specjalistycznych zabezpieczeń. Najlepiej jest obserwować fazę częściowego zaćmienia, kiedy Księżyc wchodzi lub wychodzi z cienia Ziemi. Zjawisko w tej fazie jest dynamiczne, mieni się również ciemność nieba, rozbłyskują lub znikają gwiazdy w zależności od tego, jak Księżyca „ubywa” lub „przybywa”. Warto uświadomić sobie również, że podczas tej fazy zaćmienia brzeg cienia zachowuje stale łuk koła ze względu na kulisty w przybliżeniu kształt Ziemi. Jest to jeden z wielu dowodów kulistości Ziemi.

Faza całkowitego zaćmienia jest statyczna i widzimy wtedy Księżyc o kolorze brunatnoczerwonym, co jest spowodowane załamywaniem i rozpraszaniem promieni słonecznych w ziemskiej atmosferze. Kolor powierzchni Srebrnego Globu zależy od stanu przejrzystości atmosfery naszej planety oraz rodzaju zanieczyszczeń (na przykład pyłem wulkanicznym, piaskiem saharyjskim czy zanieczyszczeniami przemysłowymi) dominujących w niej w momencie zaćmienia. Im więcej pyłów, tym jego barwa jest ciemniejsza.

Z upływem czasu podczas niedzielnego całkowitego zaćmienia niebo będzie ciemnieć, zobaczymy coraz więcej gwiazd i z dala od miejskich świateł widoczna będzie nawet Droga Mleczna. W lewo i nieco niżej od Księżyca z łatwością odnajdziemy planetę Saturn, który wschodzi około godziny 20:00.

Około godziny 20:45, kilka minut przed końcem fazy całkowitego zaćmienia, niebo będzie już naprawdę ciemne i około Księżyca w krwawym cieniu Ziemi widoczne będzie mnóstwo gwiazd. Chwilę później o godzinie 20:52 lewa dolna część tarczy Księżyca wyłoni się z cienia i zacznie szybko jaśnieć. W ciągu kilku minut w blasku naszego satelity zniknie znaczna część gwiazd. Na własne oczy w krótkim czasie przekonać się można, jaka jest różnica między niebem przy „nowiu” i przy pełni.

Kiedy następne zaćmienie?

W Europie Środkowej następne zaćmienie Księżyca nastanie 28 sierpnia 2026 roku i będzie ono częściowe. Na całkowite zaćmienie Księżyca będziemy musieli poczekać aż do 2028 roku. Wtedy zjawisko nastąpi dokładnie w Sylwestra, czyli 31 grudnia, na kilka godzin przed obchodami końca roku kalendarzowego.

Zdjęcie tytułowe: Całkowite zaćmienie Księżyca z dnia 8 listopada 2003. Źródło: NASA/APOD.